Musuq Illa:

Poética del harawi en runasimi

00

Kichay

Hatun ñanman: Litiratura k’uskiyta diskulunusayman yachachinakuymanpuwan puririychiy

Lenguas muertas

harawiq:

El retórico verbo gustar
Las construcciones abstractas
no way

no tienen lugar
en el lenguaje llano de los runas

no güey

estudios de impacto ambiental es intraducible indecible
en la lengua de los mayas
de los mapuche
plan de contingencia
patrimonio cultural de la humanidad

es maleza en la boca
en el habla de las naciones amazónicas

Lengua-madre, lengua de acciones concretas, lengua viva
cuyo mejor lugar es la garganta
spoken word
hiriendo el ayre desde el medio
de la boca

no habla culta
giro lingual delante de las vocales

El discurso de un político
Lo que prodigan los académicos
imposible trasladar a las variantes dialectales del aimara
del guaraní

se evaporan
se desecan en la boca de las familias lingüísticas
dicción quechua

apretando los labios
rompiéndolos con el aire
de la voz
no se cumple
no ha lugar

pequeño Larousse ilustrado

no el amor
hay el que ama / el que no ama
ley del movimiento armónico simple

En su forma básica
los verbos no están en infinitivo (trabajar), están en imperativo
(¡trabaja!)

el verbo puriy / caminar es igual que viajar
apela al hombre no a la máquina

Género
y tensiones epistemológicas:
transversalidad y reconfiguraciones en tránsito

es lengua muerta

Kawsaq

Wichq’ariypas aychayta,
k’iriypas sunquyta,
qhachuypas ch’ukchayta,
waskhachaypas makiyta chakiyta.

Ichapas,
ichapas mana sayankichu
kurkuy ismunankama.

Chayna kaptinqa,
kuruykunallam apawanqa
Pachamamaykama.

¡Purillasaqtaq chaypipas!
Sach’akunata mikhuchisaq
ismusqa qaraywan.

Arí, ima qhuratapas ruruchisaq,
turaykuna ñañaykuna
mikhunankupaq.

Turankunallataq
ñañaykunallataq
aswan kallpachakunqaku
llanllarisqaywan.

Hinallataq
qhaparisaq
turaypa ñañaypa kunkanpi:

Ari! Quechua kani
Ari! Aymara kani
Ari! Mapuche kani
Awajun!
¡Imatapas ruwaway!
¡Imatapas ruwaway!

Ichaqa, mana hayk’appas
qichuwankichu
pim kasqayta.

Warmi

Imaymana rurukunapa sunqunmi kanki
challwapa challwa kaynin
mana riqsisqa kanchikunapa qallariynin.

Ruruykim kani samayniykiwanmi purichkani
chaynallam kanqa kaypacha tukuptinpas.

Nanasqa makillaykiwan aytuykuspa
millqayniykipi siriykachiy chinkasqa wawaykita.

1“Indias”, de José Clemente Orozco, en la exposición “MEXIQUE-1900-1950”, que se realizó entre 2016-2017, en el Grand Palais, de París. Al hallarme con este cuadro, quedé sin argumentos, estremecido con tanta belleza, amor y dolor. Me dio la impresión de que la imagen de la mujer del primer plano y yo andábamos buscándonos desde nuestros orígenes para hallarnos precisamente allí. Habíamos recorrido caminos desconocidos, habíamos sufrido tanto, para encontrarnos aquel día. Hasta entonces tenía escrito uno que otro poema en quechua pero con traducciones libres al español o intercalando estrofas en español como en el poema “Invocación de Aqaymarka Apu”. Este encuentro fue iluminador. Súbitamente sentí la necesidad de descargar la emoción del encuentro en un poema que se hicieron poemas. El resultado es un breve corpus de poesía quechua inédito y sin traducción. “Warmi”, proviene de ese corpus. Los chinli harawi (variaciones de haiku) son de reciente creación y responden a la necesidad de renovar la poesía quechua y a su vez de enriquecerla. Tanto “Warmi” como los chinlikuna fueron escritos en París. “Invocación de Aqaymarka Apu” corresponde a un libro inédito de los noventas.

Invocación de Aqaymarka Apu

Aqaymarka Apu
qampa runallaykim kani.
Qampam kay sara
kay chaki-taklla.
Tulluypas qampapunim…
Chaskiykullaway.

Aqaymarca Apu
sabes bien
son tuyos el maíz, el arado,
son tuyos también mis huesos.
Acógelos…

Más allá de la plaza y los danzantes
un ebrio, tendido sobre la vereda,
balbucea lamentos:

Ñuqas kani mayu rumi
qaqamanta urmaykamuq
mana mamayuq mana taytayuq
solitito kay mundupi.

Pletórico de guisos y ají amarillo
el alcohol asciende hacia la cumbre del Aqaymarca.
En la parte posterior
maíz fresco en verdes andenes.
Canta endechas de amor el Yanamayo
no fúlgidas maromas de oro sino de plata.

Dicen que las huestes de Atahuallpa
arrojaron sobre estas aguas el cadáver de Huáscar Inca.

1“Indias”, de José Clemente Orozco, en la exposición “MEXIQUE-1900-1950”, que se realizó entre 2016-2017, en el Grand Palais, de París. Al hallarme con este cuadro, quedé sin argumentos, estremecido con tanta belleza, amor y dolor. Me dio la impresión de que la imagen de la mujer del primer plano y yo andábamos buscándonos desde nuestros orígenes para hallarnos precisamente allí. Habíamos recorrido caminos desconocidos, habíamos sufrido tanto, para encontrarnos aquel día. Hasta entonces tenía escrito uno que otro poema en quechua pero con traducciones libres al español o intercalando estrofas en español como en el poema “Invocación de Aqaymarka Apu”. Este encuentro fue iluminador. Súbitamente sentí la necesidad de descargar la emoción del encuentro en un poema que se hicieron poemas. El resultado es un breve corpus de poesía quechua inédito y sin traducción. “Warmi”, proviene de ese corpus. Los chinli harawi (variaciones de haiku) son de reciente creación y responden a la necesidad de renovar la poesía quechua y a su vez de enriquecerla. Tanto “Warmi” como los chinlikuna fueron escritos en París. “Invocación de Aqaymarka Apu” corresponde a un libro inédito de los noventas.

Chinli harawikuna

Aqsumama (00:05)

Supaypa qispichisqan
Llumchuy Waqachiq
waynaytam qichuwanki.

Pantapakuy (00:17)

Millay qatqi rurucha
“Yarqallaptinqa
mikuwanqam” ninkichu?

Chinka Chinka (00:28)

Killinsañam sunquypas
Suyaymanqraqchu
Qamya api sipaschata?

Llama Nakay (00:40)

Yawriwan… yawrichawan
Qasquchallaypi
Ama kuchilluwanqa

Machay-Machay (00:53)

Chay kuyakuyniykiqa
Paqpa aqam kasqa
Tuta punchaw machachikuq

1Pintar el instante, la naturaleza de las emociones, la belleza en vuelo como hace el hayku, es posible desde el quechua. El humor, la sátira, el erotismo, y toda la sensualidad posible, expresados con brevedad generan una sensación extraña, llaman la atención, deleitan, fascinan, ruborizan. La economía de palabra y la capacidad abarcadora de las ideas que se expresan son fundamentales. “Chinli” significa breve, frágil, pequeño, instantáneo, acaso una alusión a la poesía fugaz que teje un picaflor o una mariposa en vuelo que juega y se enreda con su yana.

Mamaquca

Titiqaqa mama quca1
hanaq pacaq waqayni qispi umiña
kusi sunqun qhawaykuyki ñawiri hunt’ata
kawsayniytaqmi wayt’arin sumaq sani unuykipi

Sapa p’uncay illariqtinmi
Inti tayta muc’arisunki
quri siminpa yawrayninpitaq
muyuykuqniyki urqukunantin
pukaq’umirraq saniq’illuraq
imasumaqta t’ikaykacanki

Cawpi p’uncay cayamuqtintaq
lirpuman tukun unuyki
rit’i c’ulluyuq apukunaq
uyanku qhawakunanpaq

C’anpiq tutaq p’anpaykusqantaq
yana lliklla hina mast’arikunki
khutu wayrawan aytiykukuspa;
t’uqyaq qhaqyataq lliplliyninwan
q’inqupallayta awarin
k’upacasqa unuykipi

1Kilku Warak’a sapaq qillqasqan. Hinaqa, runasimipi, manan “ch” qillqasqachu, pay “c” qillqasqami; chaymanta, “qucha”, tukupun “quca”.

Si pues sipas

Patibamba urayninpi
Huambarqa chutarayachkan
Mana Adelaininta
Aqawasipi aypayta atispa
Imarayku si pues sipas
Siminta
Maski tinaja qayllanpi harawiq kananta
Chakichinki
Wayra umalla rumi patanpi
Llunlullaña
Loqlollaña rimaykustin
Mana uma poesia
Mana runa
Unay uno
Iskay yaku
Qakuchi niñacha
Chicharunniykita munachkani
Chay chaykita
Wankarani kachichayoq
Kachi kachicha
Gustupaqa aswan katillanoman tiqraykusun
ima simipipas
Upallalla
Llullu llullucha
Wayqokunapi takipakuq
Takierto nispalla
Awer niway
Aysariway
Wakachuta
Pikichaki
Tunas qayta
Leche timpu
Waytapallana
hanay orqupi ruwachanki

1“Killan Killan kutipakuq sipas” 08/07/17

Pachakutipaq e-mail 2

Pablo Andrés Landeo wawqiypaq,
Aqupampa nuwilanrayku

 

Ruwashaykiku

Ancha suyasqa PA CHA KU TIQ, nuqayku, hawayñiykikuna, usqay kutimunaykita sunquykuwan watuspa, tiqsi muyuq llapa suyunkunaman t’akarikuyku. Ichaqa, chay karu llaqtakunapiña kaspapas, kunputadurapiña qillqaspapas, rimasqaykitan, huk rimaykunawan kuskata parlashayku, mana p’inqakuspalla rimakushayku. Hatun Plasakunapi, hanaq pacha hasp’iq wasikunapi, runa hunt’a hatun k’iqllukunapipas, misk’itapuni rimakushayku, wawaykuwan yanaykuwan. Uniwirsidadkunapipas, simiykita yachayñiykitawan mast’arishayku, yachachishayku. Huk hanaq pachakunapi mana riksisqa ima kawsaqkunatapas, Voyaguer muyuchapi, qhiswa siminchispi ñan napayukuykuña. Takinchiskunapas yutubirpiñam aswantaraq tiqsi muyuta tusuchishan. Ñan hatun willakuy nuwilatapas qillqaruykuña simillanchispi. Apullay, chayta willarikuyki sunquyki

Shaynatan nuqayku, hawayñiykikuna, llapallaykupuni, kutimunaykita qallarishayku. Kay qullqillawan kawsaytapas, runaq ch’uya munaywanmi wiñaypaq siq’upusaqku. Pachamamawan allinlla kawsaywanmi, kapitalismuq kawsay wañuchisqanta kaqmanta kawsarichisaqku, munayllawan ñuqanchispa runakunaq wayllukuyllawan. Arí shaynapunim kanqa. Saminchawallaykuya, kuraq apullay. Kawsaq sansa samayñiykiwan allinta kallpachawayku, ruwakunaykita tukunaykupaq. Hatun Pachakuti, ñuqaykun ruwashaykikuqa manam hukkunachu. Qillqaywan runata qispichishayku, manaña pipas tayta mamanchista kallikunapi saruchananpaq; manaña pipas wawqipananchispa allpanta, ununta, sach’anta, qurinta, qullqinta, antantawan qichunanpaq; manaña pipas p’inqay ñawiwan qhawawasunanpaq, nuqaykun ruwashaykiku, PACHAKUTIY, kunanqa qispiymanmi kutirishanki. Kunanqa llallishanchismi wiñaypaq wiñayllapaq, ancha suyasqa PA CHA KU TIQ.

01

Taq'a huk

¡Kachkaniraqkun, kancharisparaq!: Ispañakunaq pungun kasqanchismantaraq runasimipi qillqasqa harawi

Qunqay Yaku Unucha

Munawankiraq chayqa
achikhariypa llanllariynin urpillay
as k’anchariychawan
mayu killa raymi punchawpi
yana thutata phanchirichiy
kicharisqa ñawi ruruykipitaq
yuyariypa raphinta waqaychay.

Waylluwankiraq chayqa
iphuparaq munakuynin sunqullay
qunqay yaku unuchawan
chiri punchawkunapi
saraq ch’akiyninta thasnurimuy
llanpu makiykipitaq
charanguq tinkuyninta thapachay.

P’unchawtaq qallarin chayqa
shullaq wayllukuynin munakuqllay
¿imanasqan unuchasqa pukyupi
sunqu suwa kayniykiwan
yuyaymananta kicharispa
yawarchasqa tarukaq harawinta
kunturkunaman willamunkichu?.

Chaypiraq tarikunki chayqa yanallay
purun urpiq kurururuynin
¿imanaqtinmi Titiqaqa qocha patapi
kusi sunquykiwan
amaña phiñakuspa
sumay sumaq wallatamanta
atuqman rimapayankichu?,
ñataq qunchuparaqa
lliw tiqsimuyupi
phiñakuyninta mast’arimunña.

Kaypiraqtaq kanki chayqa sunqullay
achikhariypi illariy
wiñay pachaq makinpi k’anchariq quyllur
¿imanasqan ancha kusikuywan
nina rawraq qawayniykiwanpas
ñak’arisqayta thanichispa
urpiq kurururuyninta llanllarichinkichu?,
ñataq qatipayasqa hakaqlluqa
qaqa k’itkukunapi
puñunanta t’oqoramunña.

Qanpiraq kani chayqa tortolitay
purunkunapi allin qura
junio killa chisiyaykunapi wayllurinakuy
¿imanaqtinmi violinpa tinkuyninwan
musuquyniykiq llipikhninwanpas
yuyariyniykita p’istuykuspa
huk harawita takimunkichu?.
ñataq achikyaryqa
sara parwankunapi
musquykunata chikllichimunña.

Ñuqapiraq kanchi chayqa paqpakitay
yana ñawi wikuñacha
qatakunapi purun wayta
¿imanasqan allin kayniykiwan
qunqasqa k’uchukunapi
llakiyniyta thasnuspa
harawita tinkunkichu?
ñataq pillpikunaqa
pukyuq wiksankunapi
wayllunakuyta pakaramunña.

Hina kaqtinqa, puka waytacha
misk’i simi urpillay
upallaypa qapariynin
rawrariq ñawiykiwan
musquyniykuta llanllarichiy,
qayra michiq phiñakuyninwantaq
rit’i urqukunapi
antawaraq qichiphranpipas
llaqtakuna hatarichunku,
mana allin ruwaykunawanmi
saqrakunaq millay kayninwan
llunk’u runakunaq awqayninwanpas
sinchitapuni ñak’ariyku;
hina kaqtinqa, yuraq clavelina
sunqu ruru munay wayta
qunqasqa k’uchukunapi
llanllariq hanaq pacha
pinchinkuruq ñawichaykiwan
musuq kawsayta kicharispa
munakuyniyta raphapapachiy,
runakunaq rimayninwantaq
makinkuta huñurispa
Vilcanota orqokuna
millay kawsayta p’anparinakupaq
Pumawanka punku kicharikuchun,
yana ankakunataq
llapa phiñakuyninkuwan
yachaysapa kayninkuta mast’arispa
allin hamut’ayta paqarichimuchunku…

Apachita

Pichinkupa takinta
mana uyarispa
rikchariyta chiqnini.
Ñawiyki mana k’anchaptin,
chilliku mana takiptin,
¿imapaqmi kawsayman?

Manam apachita
ñanniykipi kanichu.
Chusaqpi manam imaypas
ñuqapa kawaqchu.

Kuyakuq miski asnayki
hap’iwaptinpas.
Much’aykikuna k’añawaptinpas
manam imaypas qampa kasaqchu

Pitaq Kani?

K’anchaptin llantuyta maskakuni,
qawarikuspa k’atatani,
ch’in niqpi sunquykita
uyarini.

Intipa sunkanpi
musquyniy k’añakun.
Hanaq pachapa llimpi uchpakuna
tuta chayanankama mayt’uykuwan.

Urqukunapa kallpan
mana llakikuspa saqiwan.
Kachiyuq wiqiywan
chinkaq yupiykunata aytini.

Mana usyaq kusikuywan
tusustin suyayki.

Yachankiñachu kunan
¿pitaq kani?

Chusaq Chunyaq Pacha, Chinkaq Pacha

Yupiykita qatipaspan
chinkaq runa masiy
mana reqsisqa ñankunapi
thampishiani

Kishkapas manan
kiskachu kasqa
rumipas llamp’u llamp’un
llakisqa puriq runapakqa

Qaqa ñankuna purisqaypitaqmi
ch’aki wayq’o ukukunamanta
wiqiywan karpasqa t’ika
paqarimushian

Imaynas Inti
tukuy p’unchaw purisqanpi k’anchaynita
ñawsayachin
chhaynan hatun llakiq ñit’isqan
suyani
mama killaq
lluqsimuyninta

Manaña samayniyuqtaqmi
wayraman llakiyta
q’ipichishiani
rumi patapi saqeykuspa
qaqaq sonqonpi
waqaychananpaq

Maypiraq kanki wasimasillay
maypiraq llaqtamasiy
maypiraq kanki runa masillay
piraq mana munashiaqta apasunki

Puku pukullan willariwan
yawar mayupin
tullullanña tuytushian
kishka patapin chukchallanña
qheparun nispa

(Taki)
“Ay tuytunki tutunki
yawar mayupis
tuytunki”

Niwantaqmi
manan kunanqa
kinsallachu pacha
nitaqmi uku pacha, kay pacha
hanaq pachallachu.
Ayacuchukunapa
K’irisqa sonqunmantan rikhurimun
huk mana reqsisqa pacha
chinkaq ch’usaq pacha nisqa

Khuyasqayki runa masiykitaqa
ñawinta tutayarachispankun
wikch’uykunku
allpaq sonqonpi
q’osñi yakuyuq
mayuman

Chay yaqa kallpaypa atipasqan
uyarishiaqtiymi
qori rapra siwarq’enti
chay mana hayk’aq
tutakunapi phawaq urpi
rikraypatapi tiyaramuspa
rinrillayman takiykamun

Sutinqa manam
thasnukunqachu
manan ushpayanqachu
sichuri yuyaniykipi
sonqoykupi allinta
mat’iykunki chayqa, nispa.

Kutimunqan
qoyllurkunaq marq’arisqan
tayta intipa kanchayninwan
mama killapa llanthunpi kutimullanqan

Chaymi sunita sayanki
mana hayk’aq qunquraspa
mana piman pituchakuspa mamay.

Chay chunyaq
pachatan
wachachimusun
allin samaypi
musuq kawsayman

Manaña pipas
manaña maypas
manaña hayk’aqpas
muchuy wañuy
kutichimunanpaq

Chaymi llakyniypa q’aytunta
Kururaspa
allinta kallpachakuspay
sunita sayarini
mana qhipata qhawaripa

¡kutimuy! ¡kutimuy!
nispan qaparini

Ñoqa
hatun sonqo warmi
mamakunaq maman
uyariruni nanasqa qoyqukunata

Huñumuy mamay
yana makikunaq kuchusqan
chaki makiyta
umayta, rikrayta kutichimuy

(Taki)
“Siwarq’entillay
qori rapracha
maypitaq kanki”

Kaypin kashiani mamallay
suyashiaykin
kaypipuni
rapraywan wisq´aykusun
wiñaypaq
chay ch’in chay ch´usaq pachata mana hayk’aq
khuyasqayki wawaykikunata mullp´urunanpaq

(Taki)
“Haku mamay puririsun
wawaykita mashkamusun”

Kutimunqan musuq kawsay
hamunqan alli allin kawsay

Hinan kanqa
hinapunin

Qarqusqa Ripuy

Pachaq tukuyninpim
warmakawsay puririn
auki taytakunawan kuskanchakuspa

Chakiykunataqmi
qallarisqa yupiyta muntipi saqin

Qarqausqa ripuytaqmi qallaykum

Maykaman purina?
Imam mikuna?
Imatam irqikunaman quna?
Maypim tutayaq punchawpi qanrachasqanku
sumaq warmikunaq mujun?
Imaraq chay tutapunchawpi
kawsaypa paqarimuynin?
Maypiraq sutinku?

Kukapa rapichallanmi
ñawsa tampiyninwan
ichu ichuk sunqunpi
puriyniyta pakan

Warmikunataqmi
llakinpatapi sunita sayan
payukunaqa
ritipa manaña kutimuq
kuchuyninmi

Mulliq huchuychalla ñawinchantaqmi
warma kawsayta pakan,
manchapakuspanmi
llaqtallayqa puririn
kay qarqusqa puriyqa ñuqaqmi nispa

Lliwchaykutaqmi puririniku
kirisqa puskapi
sachakuyniykuta awaspa

T’ikha Takiy / Canto a las flores

Malwa saphi malwa saphi
munasqay luma wasapi

Raíz de malva, raíz de malva
mi amado vaga por cerros vacíos

Juch´uy nuqa kaxti
intipis phawarin
kunan wiñapuxtin
intipis pakaykun

Cuando era niña
el sol subía
ahora que me acerco al fin
el sol baja

Phuyu phuyumuchhan wayrawan jamuchhan
runa jamuchhan kuyay kuyay jamuchhan

Las nubes se asoman, el viento sopla
las personas vienen, de pena vienen

Parawan suxrawan jamuchhan
qanrayku jina jamuchhan

Con lluvia viene, con viento viene
por ti así vienen

Silisti mayu pukara pampa
noqa purimuni qanta mask´aspa

Por el río azul, por la pampa de Pukara
En busca de ti caminaré

Kay chikaymanta chikaylla purinki
kay karumanta ama munankichu

Por estas cercanías has de llegar
por esas lejanías no has de querer ir

Ima munaspa qhipay purinki
nuqata qanta maskaspa

¿Qué queriendo llegaste por mi detrás?
… y yo en busca de ti

Uraymayuntachus risax
wichay mayuntachus risax
mayllapichus taripallasqayki

Iré por el río de abajo
Iré por el río de arriba
¿Dónde te encontraré?

Ururu pampa richhaspa
Bolivia mask´aspa
Dalias t´ikasta pallaspa
Waqaspa purini

Caminando por las pampas de Oruro
buscando Bolivia,
Recogiendo flores de dalia
Llorando siempre he caminado

Llijllitayta chinkachikurqani
Ururumanta kunan ripuchhani

Me estoy yendo de Oruro
Perdido mi aguayo
No hay razón para quedarme

Kuntursituy altu phawa
Yurax chalinita wataykusqa
illimani limantachus phawachhanki
Mayllapitax purichhanki

El cóndor que vuela por las alturas
Con su chalina blanca amarrada
Pasando por el cerro Illimani
¿a dónde siempre estará yendo?

Qanllachu nuqapax
Nuqachu qanllapax
Kayjina waqanaypax

Tú serás para mí
Yo seré para ti
Para estar siempre juntos
…llorando

Suwasqayki pusasqayki
Sunqa ukunta pusasqayki

Te voy a robar
te voy a llevar
Para dentro de mi corazón
Te voy a llevar

Amaña Jinataqa

Amaña jinataqa Pachamamata muchuchinachu
Amaña jinataq uywakunata,
sach’akunata ruphachinachu
Amañana jinataqa kawsayta jark’anachu.
Mayukuna purichunku
Sach’akuna p’utuchunku
T’ikakuna wayran tusuchunku
Simikuna qhaparispa uyarikuchunku
¡Amaña jinataqa! ¡Amaña kay lawray nanaytaq!
¡Amaña wañuytaqa!

Iphu para, Sumac para

Iphu para chayamuchkan
Urqunta wasaykamuchkan
Wayrawan khuska phukurispa
Ch’illchi! Ch’illchi! ñispa
Pachamamata rikch’arichichkan.

Uyayta uqharini, sunquy junt’a jap’ini
Ch’uwa yakun llamkhariwan
Asiymanta wañuchiwan.

¡Parachun khuritupaq!
¡Parachun khuritupaq!
Chiwanku p’isqu qhaparin
Paypis parata mañarin.

¡Kaylan! ¡Kaylan!
K’ayla Maria qucha kantupi takirichkan
Parawan khuska jamp’atuta suyarichkan.

Iphu para sumaq para
Pachamama t’impinpi jap’isunki
Mayukunapi purichisunki
Mama quchapi tantasunki.

¡Paramuy! ¡Paramuy!
Paraqay mama mañakusunki
Ch’umpi paywarunta jaywasunki
yuraq kirun chiqchimusunki.

¡T’akaq! ¡t’akaq! ¡T’akaq!
Sarata llamkharispa
Chakraman chimpaykunki.
Iphu para tukuypaqpis sumaq para.

K’uychi

¡Qhun! ¡Qhun! Ñispa para chayaykamun,
qhallallaqlla chakra uqharikamun,
sach’akuna munaywan khiwirikuspa parapaq tusuykachanku
urqukunataq lliphirisaq qullqi chukchanta
patamanta pacha kachaykamun
Pachamama junt’a kawsayta qallarin.

Ñuqapis yakuwan pukllayta munani,
¡Ch’allpaq! ¡Ch’allpaq! kayta, jaqayta phinkiykachani.
¡Yaw! Imataq jayqayri? Janapachapi lliphirichkanri?
Imaymana llimp’iyuq ñawisniyta kusirichichkanri?

“ ¡Qhawariy! ¡Qhawariy! Inti llimp’ikunawan puklllarichkan,
chayta rikunapaq kay pachata llimp’ikunawan t’ikanchana”,
chaqrakunata qhawarispa ñiwaq awichayqa:
“Q’umirwan, pukawan, q’illuwan, mulluwan,
anqaswan, kulliwan, willapiwan …
Pachamama kusirikuspa parap qarpayninwan,
intip ruphayninwan, runap munayninwan
K’uychita ruwanqa.”
ñiwaq awichayqa …

Ch’awiyuyu mama

Mayu patapi
q’illu t’ikaq yuyucha,
inti taytaq k’anchaykusqan,
killa mamaq llanthuykusqan.

Munay munay wiñaqcha
phuyuq hump’inwan ch’aqchuykusqa,
hallp’aq sunqunmanta phuturimuq,
ch’awiyuyucha wata ch’uñu mama.

Manaña imaypas kaqtinqa,
sulla samaychaykiwan,
wawachaykunaq uyachanta
uphaykuspa, much’aykuspa,
watan watan mana tukukuspa
yuraq waqtanchaykita mikhukuyku,
yana inqichaykuman hunt’achikuyku
kusisqa inqipas t’iqi t’iqicha
phullakuyku.

Ch’awiyuyu mamacha,
inti taytaq k’anchaykusqan,
killa mamaq llanthuykusqan,
q’illu sumbriru t’ikacha,
q’umir pullera ch’awicha.

Yanayña urpiyña wikch’uwaqtinpas,
uyachaykita qhawa-qhawayukuspa,
inqipas t’iqi t’iqichataraq,
kushkalla kawsakushansunchis.

Arguedaspa Misitun

Tayta Arguedas,
hanan pachamantam qawamullawachkankiku
kay illapayuq tutapim toro bilay takikita tusuchkaniku, takichkaniku
sunqullaykupipas takichaykiqa sumaqllatañam tiktikyan
llaqtarunapa simichallanpim Misitupa waqaychallanqa panchirichkan
wawqichaykunapas kusisqallaña Qarwarasu qasapiñam willakuchkasunki
kunanpunim aqachata kukachatawan chaninchaykuchkanku
Misitullayki lluqsiykamunanpaq.

Pampa qoñanimantam Misitullaykiqa anqas ñawiyuqraq sayariramun
aychamikuq yarqay puma qinaraq
Sayaynin pachamanta illaykiqa allichakuchkan uywankunata qatallinanpaq
Taytanchik wamaniman umachallantapas qawaykachan tapurikuq qinaraq
Surriagukunapa patallantañam, waqrapukupa qaparisqanta qawallantañam
Misitullaykiqa puririykamun tusustin qinaraq
Ranra ranra ruminta, ichu ichu qasanta utqayllaña kallpamuchkan
Pukio yakuchapi samayllantapas musquykuspa
Ñawparinraq, suchurinraq munachikuq qina tusustin
Chisinpaykunapas kunan punchawkunapas allin kawsaypim tinkuykullanku.

Wapullaña piñallaña Misitullaykiqa kinraymanraq qawaykullawanku
Tampay tampa chupallampas wakamichiqpa surriagun qinaraq raprapyarin
Ñawchi ñawchi waqrallanpas chirarapaqina chipikyachkanraq
Pitaraq waqraykunqa paqarin hatun kanchapi pukllaykullaptin
Pipa yawarllantaraq upyaykunqa saksaykunallanpaq.

Llaqtaykupi waqrapuku waqaykullaptinmi
Piñakustinraq qari qari Misitullaqa pukllay kanchaman yaykuykun
Samapakunraq, qaparinraq, qawakuqkunatapas manchachistin
Sarupakunraq, kallpaykachanraq pillatapas supaytaqina waqrayparinanpaq
Ichiykachastin, muyuykachastin yawar raymitach musyallan.

Waka takillaykiqa munayllaykutapas chikllirichimun, tayta Arguedas
musqukusqayki pachapim arpachallawan, biwlichallawan takichkaniku
Chaypim Misitullaykipas kay hatun punchawpi wawqiykikunawan kusirikuchkan.

Tayta Arguedas,
Misitullaykiqa enqalmanwan achalasqach sayanan pachaman kutirillanqa
Tusuyniykuwan, kacharpariy takiyniykuwan sinkaruspan
Misitullaqa qatakunataña, qasakunatañam wayrallaña qispillachkan
Tiyanan wasimanchiki musuq musuqraq yaykuykunqa
Qoñani urquchiki qasqullantapas kicharinqa Misitullaykiman
Wawayuq warmi qina kuyaykunanpaq, puñuykachinanpaq
Chaychapim munananchikta sapa punchaw chikllichichkan.

02

Taq'a iskay

Mana tawnayuq: Mana tankallayuq runasimipi litiratura qillqaymanta takyay

Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy

Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy

(Llamado a mis hermanos que hablan y escriben en runasimi)
Pablo A. Landeo Muñoz
Atuqpa Chupan Riwista

Pachamamanchikpa, Waruchiri ñawpa runakunapa, Tupaq Amaru Taytanchikpa sutinpi; Karmen Taripha kuraq paninchikpa, tayta Arguedas kuraq wawqichanchikpa sutinkupipas:

Wawqi-paniykuna:
Qamkunaman chayaykamuni kunan pachapi runasiminchik imayna kasqanmanta rimaykunaypaq, kay qayakuy imapaq kasqanmanta yachaykunaykichikpaq.
Chakra qunakuy qipa killa tukuyllatam Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna / Antología quechua del Cusco1 munapana qillqasqa maytu riqsichiypim2, tukunaypaq kaynata nillarqani: “Hago público, asimismo, la esperanza de que en un tiempo no excesivamente lejano, el runasimi reconquiste su autonomía y transite, como cualquier otro idioma del orbe, sin la necesidad del castellano que, durante siglos, a modo de prótesis /tawnahina/ le brindó su asistencia”.
Kunanmi kay qillqapi qawaykusunchik imanasqach kaynata nirqani:

Huk

Tawantinsuyuman ispañakuna chayamusqankupachamantam
siminchikqa qillqaman yaykurqa kastillasimiman watasqalla3. Chaymantaqa diksiyunaryukunapas4, iwanhilisasyunpaq liwrukunapas5 lliwmi paqarimurqa runasimipiwan kastillasimipi kuskalla. Taytachapaq harawikunapas chaynallam karqa. Diyuspa siminta runakunaman yaykuchinapaq tiyatrukunapim6 siminchikqa sapallanmanta sumaqta mastarikurqa (kunan pachakunapiqa tiyatrukunata manañam runasimipi qillqanchikñachu). “Época colonial” ninchikmi chay pachakunata,chaypimsiminchikqanisqaypihinakachkarqa Taytanchik TupacAmaru II pachatikray munasqan punchawkunakama. Tupac Amarullanchikpa “revolución” nisqanchik usyaptinmi pubrichallataqa, ayllunkunawan kuskallata, ispañakuna sipirurqaku. Chaymantaqa imayna pachakuyninchiktapas, tiyakuyninchiktapas, runasimipi rimaytapas qillqaytapas sapinmanta qullunanpaqmi ispañakunaqa hatun kamachikuykunata, bandukunata paqarichimurqaku. Ispañamanta 1821niyuq watapi tipikuptinchikñam runasiminchikqa kutimanta rikurimurqa kamachikuq wiraquchakuna “Proclama de 1822”7 nisqa indiyukunapaq “bando” qillqata paqarichimuptinku, ichaqa runasimipiwan kastillasimipitaq. Chaymantapas Chiliwan awkanakuy tukusqan pachakunapim runasimillapi tiyatruqa paqarimurqa.
Modernidad kunan tinpukunapiqa tistimuniyukunapas willakuyninchikkunapas poyesiyakunapas edición bilingüipi paqarimuchkaptinkupas runasimipi kaqtaqa manam ñawinchaykunchikchu.

Iskay

Iquyaq runahinam siminchikqa kastillasimiwan tawnachakusqalla
ichirin. Chaynalla kawsakuynin kanqa hinaptinqa, manam wiñaypaq sayariyta atinqachu, aswanmi pisi pisillamanta qullurunqa. Chayna kaptinqa llakillapaq kumuykachastinmi purisunchik runasimipi qillqasqanchikta kastillasimimanraq tikraykuspanchik paqarichiqkunaqa. “Edición bilingüe”8 liwrukunapi ñawinchaykunchikchu runasimipi qillqasqa rakita? Manam riki! Kastillasimiman tikrasqallatam liyiykunchik. Runasimipi liyiykuyta qallariptinchikqa qillakuyllam atiparuwanchik, qallunchkipas lliwmi watarikurqun hinaptinmi maskaykunchik kastillasimichaman tikrasqata. Runasiminchikqa chayna ñawinchaytapas qillqaytapas yachakaruptinchikmi mana chaninchasqañachu; wañusqa simihinañam. Kunanqa tapunakusunchik: haykapikamataq kaynalla kanqa?

Kimsa

Ñawpaqmantaraq ima haykanchikpas kawsaq chinkachiyqa, qulluchiyqa,
wañuyllanchikmi,yuyayninchikkunamanatakyachiymi.Sichusñuqanchikpunimana imallatapas ruwaptinchikqa Siñores Gobirnuchu ruwanqaku? Manam! Paykunaqa, manam imatapas ruwanqakuchu! Liychankunapas papilpi qillqasqallam. Paykunaqa aswanmi ñawpa yachayninchikkunata, imaymana tiyakuyninchikkunatapas “atrasum” nispanku chinkananta munachkanku. Wawqi-paniy, chayna kanantachu munanki?

Tawa

Ñuqallay runasimipi qillqaspaqa manañam kunanmanta kastillasimiman
tikrasaqñachu: “Icha kayta qawaykuspanku runasimipi qillqaq wawqi- panillaykunaqa ñuqahina ruwallanman” nispa. “Hamutasqayqa, imallamantapas runasimipi qillqasqayqa ichiriykuchunyá tawnachanta wikutiykuspa, tampi- tampillapas, wichiykustin hataristinpas”, nispaypas.

Pichqa

“Kastillasimipiqa ama qillqayñachu”, niykichuqaya. Allinpunin kay
simipi qillqaypas, llapa ima yachapakuypas; kastillasimipi qillqayta munaspaqa qillqaypuni. Allin kanchirisqa punchawpi ñawsahina puriymi “ama qillqaychu kastillasimipi” nispa mañakuyqa.

Suqta

Kastillasimillapi rimaq wawqiy, qamtañataqmi niyki: asuykamullawayku.
Ancha yachayllaykiwan ñawpa runakunamanta yachayniykuwan huk yachayllata qispichisun. Tawantinsuyu ruwaqkuna ima hayka saqiwasqanchiktaqa chaninchankim: mikuyninkuta, wikuña millwankunawan awayninkuta, pukarakuna, wasikuna, ñankuna ruwasqankutapas. Chaninchankim ñawpa tusuykunata. Qawachina wasikunapi quri qullqinkuta tariykuspaqa, kusisqa sunquchallaykiwanmi ñawillayki huntata qawaykunki. Wawqichallay: chaninchaykuyá kunanqa simintapas. Imaynam yachapakunki inlis-simita, fransiyasimita, ima, chaynallayá hukniq llaqtaykipa simintapas yachapakuy.

Qanchis

Runamasillay, ninkipaschá qamqa: “Sichus ‘Edición bilingüe’ liwrukunapi runasimipi qillqasqataqa mana ñawinchanchikchu hinaptinqa, imaynas ñawinchachwan runasimillapi qillqasqa liwrukunata? Pikunas ñawinchawachwanchik?” Ñuqanchikpunimatistinmanaatistinpasqallarichwanchik qillqanchikkuna ñawinchaytaqa. Hikutaykuchkaptillanchikmi qallunchikpas sumaqchallata paskarikunqa, qunqasqa simikunapas yuyayninchikman chayamunqa (Nunanchikpaq/animunchikpaq musuqmanta kawsariymi kanqa). Sasachu kay? Arí, sasam. Tiyakuyninchikpiqa imataq mana ñakarispa allinpaq ruwakuy?
Musuq ñawinchaqkunataqmi allimanta lluqsimunqaku ima qillqasqanchikpas allin ruwasqa kaptinqa. Runasiminchikqa allinpunitaqmi ima yachapakuykunamantapas qillqanapaq. Tiqsimuyuq pachapiqa kanmi runasimi yachapakuqkunapas, aswan hatun yachaywasikunapipas siminchiktaqa yachachichkankum. Wawanchikkunatapas yachachisunyá siminchik rimaytaqa. Kay qipa nisqaypim aswan iñina. Wawqi-paninchikkunawan maypipas tupanakuspaqa siminchikpi rimaykusun, hatuskunapi ayllumasinchikkunawanpas. Wasinchikpipas rimaykunam qichasikichakunapa qayllanpi. Runasimi rimayqa manam riki pinqakuypaqchu. Runasimi rimayqa runakayninchik riqsikuymi. Wiñaypaq llipipipiyninchikmi.

Pusaq

Kuraq wawqinchik Arguedaspas ñawpaq kwintunkuna utaq Yawar fiesta
hatun willakuynin qillqananpaqqa llunpaytam ñakarillarqa qillqasqankunapi simillanchik rimaq wawqinchikkuna rikurinankupaq. Chaymantaqa pay nirqa: “Pero los dos mundos en que están divididos estos países descendientes del Tahuantinsuyo se fusionarán o separarán definitivamente algún día: el quechua y el castellano. Entretanto, la vía crucis heroica y bella del artista bilingüe subsistirá. Con relación a este grave problema de nuestro destino, he fundamentado en un ensayo mi voto por el castellano”9.
Arguedasninchikqa ñanninchiktam kicharqa, ñuqanchikqa ñan kichasqantapunim puriykuchkanchik modernidad, globalización pachapiña. Imakunapas manataqmi kasqallanpichu tiyan. Kuyurichkanmi. Chaymi huk umalla, huk similla, huk sunqulla yuyayninchikta allinpaq kuyurichisun. Kunanmantapacha aswan allinmi kanqa mamanchikpa ñuñunwan hapisqanchik simillapi qillqaypas. Chayna kaptillanmi siminchikqa wiñaypaq llanllarinqa, manachaypaqa paywan kuskallam chinkarisunchik.

Tukunapaq

“Runasimipi qillqaspaykiqa ama kastillasimiman tikrayñachu” niwaqniyqa pitaq? Nispachá tapukuchkanki:
Wawqi-panillay, runamasiykim kani. Aylluyta saqispa huk llaqtakunapi ancha ñakariywan musuqmanta qamhina sapichakuq, chiri wayrakunatapas qamhina millpuq. Pachamamanchikpas apunchikkunapas mana qunqaq, kuka mamanchikpipas iñiqraq. Kiwnanchiktapas sarallanchiktapas papanchiktapas rimapayaykuspa kusisqalla mikuq. Ayllunchikkunapa sumaq takinkunapas takikuqraq, runasiminchiktapas simin hunta rimaqraq.
Qayakuyllaytaqa ichayá sunqullayki chaskiykullanman. Chayna kaptinqa

Yuyarisun:

Kanqam punchaw, ancha raymina punchaw, chaypaqmi yuyayninchikta huñurispa qispichina chayna kananta munaspanchikqa.

Rimaq suyupa uray ayllunkunapi qillqasqa, quya raymi killa qallariypi, 2012niyuq watapi.
1 César Itier (huk wawqinchikkunawan), Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna / Antología quechua del Cusco. Centro Guamán Poma de Ayalawan Muncipalidad del Cusco. Inti raymi killapi. Lima, 2012.
2 Riqsichiy karqa: Feria Internacional del Libro, nisqanchikpi. Lima, 2012.
3 Aymara huknin siminchipas chaynallam qillqaman yaykurqa.
4 Runasimipi kastillasimipi ñawpaq diksiyunario utaq lexicón nisqanchikqa paqarimurqa Ispañapim Lexicón, o Vocabulario de la lengua general del Perú sutiyuq, 1560yuqpi (Fray Domingo de Santo Thomás, 2006). Huk kaqnin diksiyunaryu utaq vocabulario Lima suyupi paqariqñataqmi Vocabulario de la lengua general de todo el Perú llamada Lengua Qquichwa o del Inca,1608niyuqpi (Diego González Holguín, 1989).
5 América del Surpiqa Doctrina Christiana y catecismo para la instrucción de los indios… wanmi qallarin liwrukuna paqariychiyqa, Lima suyupi, Antonio Ricardo liwrukuna ruwaqwan, 1584yuq watapi, kastillasimipi, runasimipi aymarasimipipas qillqasqata. (Ediciones Petroperú, 1984).
6 Tiyatrupiqa El robo de Proserpina y sueño de Endimiónmi ñawpaqta paqarimurqa runsimillapi, 1650 chaychaypi, Juan de Espinosa Medranopa qillqasqan. César Itierñataqmi kutimanta paqarichimun, kastillasimiman tikraykuspa, liwrumanta hamutaykuspa (Juan de Espinosa Medrano, 2010).
7 Qawaykunataq “La proclama de 1822. Nación, criollos e indios en el discurso de la literatura del siglo XIX” (Espino, 2002:51-59).
8 Runasimillapi qillqasqa liwrukunaqa kantaqmi pisichallapas. Kaykunam poyesiyapi: Andrés Alencastre (Kilku Warak’a sutichasqa) waqinchikpa Taki Parwa liwrun kanmi, Yawar Parawan Taki Ruru liwrunpas (Alencastre, 1964). Huk wankawillkamasiy harawikuqpa Musuq Punchaw Harawi (Godoy Yauri Taipe, 2008) liwrunta. Chaymanta paqarimunmi Yaku-Unupa Yuyaynin / La memoria del agua (Ugo Carrillo Cavero, 2009); Puyupa-wayrapa-ninapawan musqukusqanmanta (2010) liwruntapas.
9 Qawaykuna: José María, Arguedas, “La novela y el problema de la expresión literaria en el Perú”. Mar del Sur riwistapi, año II, vol. III, Nº 9. Lima, 1950:66-72.

Waqankicha

W
a
qa
nki
cha Wa
qankicha
Waqanayta
chu Munallan
ki Waqanallayta
Munaspachu Ripuy
Pasaywan Siq’uwan
ki. Ripuspaqa Ripu
llayña Pasaspaqa
Pasakapuy K’anka Manaraq
Takishaqtin Wayracha Hina Mana
Rikuylla. Wayq’ukunapi Yawar
Ch’unqacha Q’asakunapi Q’umir
Muñacha, Sunqunanayta Thanirachiway
Chiqaq Munaywan Hampirukuway.
Thanirachiw   ankipuni Chayqa
Hanpiruwan      kipuni Chayqa
Qanllap        aqsi Way
llukuy            ñiyqa
Wiñ             Mun
ay           ay
lla             ku
pu              say
ni               ki
s                

03

Taq'a kinsa

“Manataq musqunichu” y “Qichqa”: Kunan pachapi harawi qillqasqapa qallariqñin pachankuna kaykunanpas

Manataq musqunichu

¡¡Qamllam kamallawanki
kusisqa wita, saqra kawsanaypaq!! ¡Manam imapaschu!
Ñawichaykipa asiriq ruruchallanmi
–maypacha kamayninwan–,
taripallawan chaynaniraq tutayaypi
maqawaqniy wayraka lloqlla upallalla usyananpaq;
chayllam samaykachin umaypi chaynaña puyu tiyasqanmanta,
sunquypi kichka rawrasqanmantapas,
sumaqta maytuykuwaptin, sunquypi kuyayllataña parwananapaq.

Riparasqay sumaq sumaq llipipipiq, kanchaq Illa;
kankaray chuyay qamaychaykim kamallawan
sunquypi, runapa ñawinpi, uku pacha wiksa ukunpi,
kinraypipas t’iqsimuyu kusisqaña rikcharinanpaq.

Kuyay kanchaywan chiri qasquy llampuyachiq,
qawaykuway-qawaykuway apuchaypa qapaq musyakuynin hina.
Qampiq ñawillaykim kanchariwan, oqlloykita maskaspay,
chaypiña nunay almaypaq kuyayllaña haylli-taki taripanaypaqpas.

Llampuchalla makichallaykim
kamaqllata, kuyarikuq maki taqllakuyninpi
wakcha runapaq samaq punchawta muyurichichkan kunan pachapas.
Chayllam; chayllapaschu.

Ñakarispa mana ñakarispam yupiykita qatichkani
utkupanki maytuykita taripanaypaq,
chayllam kamallawanqa musqukusqay –mama quchapa oqllonpipas–
wichay saywapipas qala chaki purillaspay
wichay atuqña uray atuqkunawan tusuykachanaypaq.

Muchaykuwanallaykim kamallawan,
chayllam, bala tuqyarimuptin
waqrapukupa waqakuyninpi pampakunallaypaq;
harawipa llakinta chinkachinaypaqpas.
Ichapas chaylla kamallawachkan kikin millay wañuyta
aya warkunapi wayuchinaypaq;
paya apuchay nanayninta ankallachispa kawsakunanpaqpas.
Hinatas nin qillqa, qintil awiluypa umanpipas.
Imapas imallataqma.

Illapa
Sumaq sumaq llipipipiq Illa,
taksachalla, chullachalla chukchachaykiypas allintam kamallawan
sumaq kusisqa panpa tusuypi pichiwsa tukuspa,
ñawpa wata, llaqtay Aranjuez panpapi huñunakuytapas tinkinaypaq.
Ñawpa yuyayninpis chaynata nin qintil aqwiluypa qillqanpas;
imapas imallataqmá.

Ñawichaykiypa chawpichallanpim kapuwachkan sunqururuypas;
chayllam,
wichay tawa quyllur chakanapi chuyay kusi taripayanaypas,
chayllam,
chaynatam nin umaypi qillqapas.

Llampuchalla makichaykim,
chaychallam kaynaña wiqiwan hiqipaq sunquytapas samaykachinman.
Mañakuyki: ama upyanay yaku-unuchata usyachinkichu,
imaymana uywamasiymi ñakarinman unquq killawan kuska.

Qamllam chaynaña Ñuqñu Kanchariq Illapa kanki,
chayllam chay; –runa mañakusqaytawan–
apu wamani urqukunapa kanchanpi
awqanakuyniyta tukuchinmanña, qinqu, kinray ñanpi maqawasqantapas.

Sumaq allinsu kanchaq:
kuyaynikiwanmi nanayniypas usyarinqa, llakiypas chinkarinqa;
chayllatam suyasaq
chayllatam; ¡chayllataqchu!

Pinqawasqallaykim, Sumaq Kanchaq Apu Chirapa, almallayta,
almaypa ruwasqantawan katatatachinman: ichachus huchay kanman chay pachaqa,
chayllam llakichiwanman aychaypa qalasqaran ichachus pantasqanpi,
aycha kasqan aychalla llakisqanpi
mana allin t’iqsimuyu kay pachapi rantikusqanmanta.
Chayllam, chayllapaschu.

Mana kasqan huchay tumpawasqanmanta kuyayllapaq waqanallaykim
chaynariraq nina-parata taqtiykamunman,
kachiwan, aquwan timpuchisqata waytallayman;
chaynaniraq wayrakatapas
muyurichimunman kuyasqa mama LaMar quchapa uqllunpipas.
Chayllam.
Sumaq Kanchariq Musuq Illapa:
sumaqllaña qawapayana rirpu-ispihuykim,
ñuqallaypa purikachanay ñantapas kancharinman
manaña kunturpa riqsinan s’eqe suyukunapipas.

Pukru ñawpaqchalkaykim,
chaychallam taripallawanpas ñawpaqmanta rawraq kanchaynillay,
mana allin purinanchikpi tanka-tawna hina yachachiwaqniy,
ranra ranrapi raprallayta mastarispay pawanaypaq;
qachatapas, hillitapas raprallaywan kutipayaspay pichanaypaq,
chayllam.

Wiñaypaqña waqaykuspa ripukunallaykim munay kuyayniypi qasachakun
unqusqa wasapi wañuyta apamuspan,
pisipasqa sunqullaypas katataspanmi, mana imanakuspan
punkun punkun llapan wasipi pituchakuykullan.
Sumaq Kanchaq Illa, llipipipiq apu kanchariy:
yuyaynikitam kutitikrasaq puyuta llaqwastinpas,
intichaymanta killachaykamam
kusi kawsayta pirqanaypaq wakchakuna wasichakunanpaq.
Chayllam llillisqa sunqullaytapas kawsarichin.
Chayllapaschu.

Makichallaykim llachikuyta qaywamuwan,
ripuy-wañuyta amachaspa winay mastariq llaqtata sutikipi pirqanaykupaq,
(ichapas chay llaqtapi kunturwan quchapa atuqninwan kuska rapranta kicharinmanku). Chayllapaschu,
ñawichallaykim qucha patamanpas taripamuwan
saqrapa musquyninpi kumuykachasqaymanta,
kuyasqa sunquña chawpi t’iqsimuyuman chimpaykamunaypaq.

Killaman wichaq ñanpi taripawaspa,
hampuykuy niq simichallaykim kamallawan,
umaymanta llakita qarquspa infirnupa qipanpiña umay chuyananaypaq;
chayllam kasqa pantaykunapa pantayninpi, chayllam.

Sumaq Kanchay, Sumaqllaña Llipipipiq Illapa:
mana pantaypi kuyawasqaykitam suyapayallayman
ñawpaqmanta wiñaykama qunqurisqa.
Chayllam kamallawan chinkana pacha wañuyninpi ñawichayki suyapayanaypaq,
chayllam, chayllañam.

May pachachus kuyasqayki kayman chay pachaqa;
Sumaq Kanchariq Illa, sumaq kawsay,
akllawasqaykiypi ichapas uywamasiypaq wanayninña kanmanpas.
Chayllam.
Manataq chayllapaschu.

Sumaq Kanchaq Munaychallaña Tankar Illa,
llantullaykipas taripawanman wiqillaña ñanniypi chay pachaqa;
sumaqllaña yachaq ñawichakunatam kusichiwaq,
wakcha purikuqta marqaykunanpaq.

Sumaq Munaycha Kanchaq Illariy,
tutayaq killa wasillayta muyuykamunman qunqallawaptiyki hinaptinqa,
lunismanta luniskamach waqallayman chikchiwan kuska mismispay.
Ñawillaykim wayna kayniytapas kallpakachachin;
sunqururullaykim warma kayniytapas kutirichimun.
Chayllapaschu; chayllapaschá.

Ichapas yupillaykiyta qatirikuyman ñawpa watapa qayllanpi chay pachaqa,
ichapas llantullay allachu hina tarpuykunata sisachinman,
saratapas parwachinman hinaptinqa;
yaqaña mana imallapas kusisqa purikuyman, yaqaña mana imalla takikuymanpas.
Qamllatam supapayayki, qamllatam sumaq kanchaq Illa.
Sumaq kanchay:
ñuqam kuyaqniyki kani manaña punchaw asirikusqaykipipas.
Manam imapaschu;
sumaq kanchay qawasusqaykipipas Huatyakuripa aylluntam kusirichichkan kaypipas maypipas.

Ñawichaykipa asikuyllanmi kamallawan,
waqta qawanpi unqusqay chika-chikallanpas samaykunallanpaq;
ichaqa chayllam aypawan,
llaqtapa raymi tusuyninpi sunqururullay timpuykachasqa tusuykachananpaq.

Allichakusaqmi imaymana ñawpa Amarupa wasinpipas, sacristiyapa kamachikuyninpipas,
ichachus ari nisqallanpipas; chakichu nuyusqachu musquynikiman wichiykamunallaypaq;
ichapas rikuranki musyayllapipas wiqiywan Yana Imilla parqusqayta.

Watiqmanta musuqmanta tutan-tutan qallarinay kaptinpas,
sapa Illariypi qallarinay kaptinpas,
ichachu chisimpaywan kuska wañunayaspaypas
yuyarisaqmi pirwallapi paskicha paskin tususqaykita.

Chulla kutillapas
punchawpa wañuyninta muyupayaspaypas qawaykunaypaqmi intitapas watasaq.
Puyutaña paskanay kaptinpas,
wayrakataña qakatyastin tanqaspaypas
ñawpanikimanmi qampuykamusaq Sumaq Kanchaq Illa.
¡Qamllam taripachiwanki intipa wañunan kinraytapas!
¡Qamllapaqmi kusisqa wita-saqra kawsani, Sumaq Illa Warmi!

Killaq Ususin

Kunanmi sutinta yuyarinku
takintapas sukarinku,
ñawpaqtan thuqllisqa purunkunapi
musquyninta tarpurqa
pukyuq ñawinkunapi
misk’i q’apayninta saqispa.

Kunanmi qillqasqanta ñawinchanku
wankaynintapas uyarinku,
ch’isillan qunqasqa wachukunapi
yawarninta ch’aqchuykurqa,
allpaq sunqun ukhupi
willakuyninta qillqarispa.

Kunanmi uyanta llaqllarinku
chayamunantapas willarikamunku,
ñawpaqmi rit’i orqoq sunqunpi
wiskachata hatarichimurqa
hanaq pachakunapi
qapariyninta mast’arispa.

Samayninwanmi ichhupas kusirikurqa
wiqinwantaq rosas wayta wiñarirqa,
panpata hallp’irispanmi
k’irisqa makinwan
hamuq punchawpi waytarinanpaq
musquynintapas panparqa.

Hayllinwanmi rumita q’uñirichirqa
tunruruyninwan tiqsi muyu katkatatarqa,
phinakuyninta khasturispanmi
llaqta masinkunawan
ñawpa wayllukuynin illarinanpaq
samariynintapas watarqa.

Qawayninwanmi thuta kusirikurqa
musquyninwantaq nina rawrarirqa,
ancha wayllukuyninwantaqmi
antawarata kicharisparaq
sara mama chikhllirimunanpaq
sunqunta kallpacharqa.

Mana waqlliq rimariyninmi
chaypi mast’arikurqa
manay chinkaq yupinpas
kaypin tarikurqa
mana wañuq musquynintaqmi
haqaypi paqarimurqa,
qayna punchawmi Urubamba mayu patapi
puriyninta tarirun,
kunanmi pakasqa k’uchukunapi
phiñakuynintapas thapachan
paqarintaqmi p’unchawpa raphinkunapi
kusikuynin wiñarinqa;
kaypin qaqata kurkuchakusparaq
kusi kawsayta chaskiykun,
chaypin qantu waytarinanpaq
Awkiwillkata rimapayarqa
waqpitaqmi yana pichiwmanqa
k’irichasqa q’intimanta willarirqa.

Qichqa

Upallallam uraykurqani, qarkasqa pata-patapi urmaykurqani, wichiykurqani.
Ñawiyta kicharitpiy, Aliphta qawarqani. (Jorge Luis Borges)

Kanmi huk pata
chaymantam kawsay qawachikun.
Manam chayqa kuchupichu, altupim.
Chaypim tupan llapa ima riqsisqanchik
ima musyasqanchikpas.
Sutinmi qichqa.

Chaypim yachaqkuna
yuyay maskaqkunapas
sayanku.
Chaypim chiqaq tarikun.

Chaymantam quchapas qucha
chaymantam urqupas urqu
chaypipunim pachapas pacha.

04

Taq'a tawa

Mishki shimita kilkakuna warmikuna: Ecuadorpa runa simipi harawikunamanta musuq warmi harawiqkuna

Pakasqa Ñan

Illariypa qawariyninmi
ñawpa kawsayta ullqayrispa
sumaq uyakunata ruwarichin,
munay luych’uchakunataqmi
kharu ñankunapi tarikuspa
kusi kusisqa pitwikachanku.

Ancha munanakuymi
tunas sachaq pachanpi rukupayukuspa
paraq munayninta allwirichin,
urpiq kusikuynintaqmi
pakasqa ñankunapi
kusi kawsayta tarpurin.

Shaynan munanakuyqa, wiñay taki
pukaykusqa phuyukunaq ruphaq rimariynin
wiñay pachaq kallpachakuynin
kapulihina yana ñawichakuna
pisunaypa maki rikranpi
chiri wayraq wiqinkuna.

Shaynan wayllunakuyqa, sumaq wayta
waylla ichuq ch’uya sukariynin
yuraq amanqaykunaq kusikuynin
k’uychiq chukchan
rit’i urquq qasqunpi
purun t’ikaq q’apariynin.

Shaynan wayllunakuyqa, killa k’anchariycha
q’intiq wiñay musquynin
shullaq llanpu uyan
chiqnisqa musquykunapa yuyariynin
pachaq ukhu sunqunpi
upallaypa phiña phiña qapariynin.

Saki Mamaku / Poema 26

kutinchu takshakunki mamaku
ama takshaychu tamyakunmari
yakuka yapapashmari
kikin llakikunapak ashtaka mapa churakunakunapash
inti punchakunapash tiyanmari
ama ashtawan churakunakunata hakukuychu
ama takshana rumita hakukuychu
ama kanpa makikunata chukrichiychu
mana kanpa llakikunaka
sakiy churakunakunallamari
mana ñuka llakichu
sakiy mamaku mañanimi
kanpa wikikunaka pusku yakuman tikranmari
chay ashnapash ñukata kichkikunmari
sakiy ama kapikuychu mana kanpa llakikunaka
chay tukurikuk rumita sakiy
pay mana kanpa llakita apankachu
ama kutinpash paywan rimakuychu ninika
sakiy mamaku
tamya manarak paskarishkachu

05

Wisk'ay

Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna: Sinp’asqa harawikunamanta, qillqamantapas aswan karuraq, sapallanpa qillqa t’ikramantapas aswan karu

Tijeras

Manan pipas qhawanchu manan imatapas
Atinichu ruwayta, rimayta munani
Qhaparispanmi, tukuy runa manan uyarikunchu
Rimasqayta hinaspa nini: Qhaparisaqmi

Uyariy nisqayki
Uyariy nisqayki

Qhawani qanayman tutapi kasqaypi
Qhawani achkita qinaptin uyarini
“Qatiy” nisqanta
Manan pipas hawanchu
Manan imatapas atinichu
Ruwayta rimayta munani
Qhaparispanmi,
Tukuy runa
Manan uyarinkuchu rimasqayta
Qinaspa nini: Qhaparisaqmi
Tukuy kallpaywan
Ima?

Manan pipas qhawanchu manan imatapas
Atinichu ruwayta, rimayta munani
Qhaparispanmi, tukuy runa manan uyarikunchu
Rimasqayta hinaspa nini: qhaparisaqmi

Icha qapariyta sumaqta takisaq chaynatan uyarinqaku
runakuna
Llakisqa qhawani aswan nanayta
Llulla runakuna
Manan allinta ruwaspa
Ñuqanchiq quykunchik atiy ruwasqayninta
Waytata rantispa?

Uyariy nisqayki
Uyariy nisqayki

Manchakuychu rimayta
Manchakuychu rimayta

Mírame, ahora soy más fuerte
Mírame, ya no tengo miedo
Ahora sí, tengo esperanza

Warmikuna […] quñusqa kasun

Qam hina

Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta

Paymi chukuwan chirimanta puka uya, phaspa uya kara suni niraqkuna walin
Payta munaychata sumaqyachin chhika mayhuaywan hatun taytaykunayta

Mana riqsinichu
Mana hamutasqay awqa
Tinkupi wañukunku
Chayna ch’uya sunqullata wañuyta ruran

Aswan allinta
Ñawpa ñuha willayniyta
Kutimusun
Nispachaqa

Manan no, manan no, manan no, manan no
Hina kutiwaqchu
Manan no, manan no, manan no, manan no
Mana ymaypachapas
Manan no, manan no, manan no, manan no
Ñuqapas manan hamutaq wañuyta usuycuniway

Manchakuyta pakiy

Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta

Qam hina
Qam hina
Qam hina

Masillaywanmi wiñani
Ñawikunata wankispa
Puqllaqta qaparichispa
Chaykama brinkaspa
Wayra qasasqa uyayta maqaycun
Mana tukuq ojotay qucha yacuta saruspa chakyita chimpaykun
Chaymi chunka watayuq
Pampa yuraqpipas puturispa

Ñawraypachapi purini, huk runa simimpi tiqsi muyu pachata yachay
Hamutaypaq
Pisipani tanta yakuta chaskiyta
Ya

Kinsa pachapi tukuni, suqta pachapi chayaramuni
Akchi chinkakuyta qallarin hapay hukpa musiani
Qatipaykuwan

Manan no, manan no, manan no, manan no
Yachanichu imata ruwayta
Manan no, manan no, manan no, manan no
Llantunmi chisiyaywan quñunakun
Manan no, manan no, manan no, manan no,
Pipas uyarinchu qispiripachata yachanichuway

Manchakuyta pakiy

Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta

Qam hina

Phaway atiyta kaqta qhawachiy
Phaway astawan amaraq tarinkichu atipayta antinkin

Manchakuyta pakiy

Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta

Qam hina
Qam hina

Kaykunapi

Kaykunapi ñuqam purichkani tukuy law takimuspa allinta rimachkani
Wasiymanta lluqsimuspa ñuqam pasarqani
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna apamuchkayki
Hip-hop kay killapi
Tuta hatarimuspa altuman qhawaspa, umayta muyuspa
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik

Pues hoy desperté con las ganas de querer conocer
viajar, de sentirme bien my friend
y fluyendo con el viento cantar
de toda la cultura que queda en mi retina
cada vez que paso por aquella esquina
de nombre que quedó marcado en la historia de nuestra nación
somos el canto que nunca se perdió
tan fuerte como un tenor que se escucha mi voz
en cada rincón

Kaykunapi ñuqam purichkani tukuy law takimuspa allinta rimanchkani
Wasiymanta lluqsimuspa ñuqam pasarqani
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna apamuchkayki
Hip-hop kay killapi tuta hatarimuspa altuman qhawaspa, umayta muyuspa
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik

Tranquilo vivo en mi tierra de paisajes y colores
de costumbres y regiones que
al pasar del tiempo formó parte de mi vida
mientras sigo relajado con una sonrisa
Donde el caminar por avenidas de nuestra serranía
Expresión y música para la poesía
de este viajero bohemio que solo danza
con la cultura andina que siente mi alma,
Sí, con la cultura andina que siente mi alma
Sí, con la cultura andina que siente mi alma, que

Kaykunapi ñuqam purichkani tukuy law takimuspa allinta rimachkani
Wasiymanta lluqsimuspa ñuqam pasarqani
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna, apamuchkayki
Hip-hop kay killapi tuta hatarimuspa
Altuman qhawaspa, umayta muyuspa
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik,

Si yo digo música tú me respondes “Vida”
Música
Vida
Música
Vida

Si yo digo música tú me respondes “Vida”
Música
Vida
Música
Vida

Si yo digo rap tú me dices “Poesía”
Rap
Poesía
Rap
Poesía

Kaykunapi
Qamkunapaq waykaypanaykuna

Hatariy

Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirhaku
Hatun takikunata ruwaspa qillaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.

Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirhaku
Hatun takikunata ruwaspa qillaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.

Música del barrio andino
Expresiones que narran lo que vivimos
Sonidos que percibimos
Bailes ancestrales en cada camino
Con la fuerza de los andes desde que nacimos
Chicha de jora la vitamina desde antes seguimos adelante retumbando el parlante
Esto que no para energía sara lawa siempre atento con huaraca que se siente en el alma
En cada mañana vamos cultivando en cada párrafo la fuerza de lo mágico solo siéntelo
Saltando con más carnaval
ayay chayraq chayraq hamullachkani.

Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.

Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.

Phawarqamuy llusqirqamuy
Corazón contento es lo que yo siento
Qichwapi rimaykuy
En cada momento la fuerza que nace del sentimiento
Una fiesta de colores en cada lugar que representan la diversidad
Tan potente como el canto del harawi
Para poder volar
Solo siéntelo moviéndonos como el río que pasa
Estamos en la casa esto viene de los andes rebeldía pasando por la avenida
El arte que se expresa todos con la mano arriba que se escuche bien fuerte y que esto siga.

Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.

Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.

Kusi kaylla uyarichaykuy
Kusi kaylla kayta urarichaykuy

Kusi kaylla uyarichaykuy
Kusi kaylla kayta urarichaykuy

Elogio de una lengua nativa en la lengua dominante (Garcilaso Inca revisited)

harawiq:

No con los ojos, con los labios en el pezón henchido
te fui prefijando, lengua madre
en la leche, en la boca, en el oído

No en los libros, en el seno materno te hallé
No en la rígida letra, en los sonidos, lengua oral
toda oídos

Ahora riges mi voz, mi oído
río Ene

mi honda caja de resonancia
acata
la leve penumbra cuando comparece

(lactancia materna)

tañido cósmico con el que llega la luz del alba

¡wak!

la exhalación de los bosques neblinosos

todo vibra en el universo

Un ciervo marca su territorio en las nacientes de un río
su pisada en el barro
salto de agua

se cumple en la boca de un niño andino

la intensidad del sol de mediodía, su ardor que refulge ¡k’an!

Indios, mestizos, criollos

es como tener
una oreja más

No en los diccionarios, en el firmamento sereno
resplandece ¡ch’ak!
el lucero del amanecer

la tranquilidad discurre thak

(estado del Buda)

Lengua de músicas aglutinantes

jilguero consorte / canario flauta

consonante vibrante bilabial continuativa
fricativa alveolar aspirada
oclusiva palatal sonora

concha acústica
fuelle
de las sibilantes ensordecidas
alineamiento de sonidos en mi garganta

yo escribo lo que mamé en la leche
y vi y oí
a mis mayores

Lengua madre / lengua útero
sufijos que se enciman

vástagos y rebrotes
en lo alto del paladar

hijuelos clan
(3er Ayllu, Hanan Cusco)

una palabra traba Tiempo y Espacio
otra, sujeta el sol

enseñar, aprender tienen la misma raíz
yacha
nacer, amanecer es lo mismo