Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy
(Llamado a mis hermanos que hablan y escriben en
runasimi)
Pablo A. Landeo Muñoz
Atuqpa Chupan Riwista
Pachamamanchikpa, Waruchiri ñawpa runakunapa, Tupaq Amaru Taytanchikpa sutinpi; Karmen Taripha kuraq paninchikpa, tayta Arguedas kuraq wawqichanchikpa sutinkupipas:
Wawqi-paniykuna:
Qamkunaman chayaykamuni kunan pachapi runasiminchik imayna kasqanmanta rimaykunaypaq, kay qayakuy imapaq kasqanmanta yachaykunaykichikpaq.
Chakra qunakuy qipa killa tukuyllatam Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna / Antología quechua del Cusco1 munapana qillqasqa maytu riqsichiypim2, tukunaypaq kaynata nillarqani: “Hago público, asimismo, la esperanza de que en un tiempo no excesivamente lejano, el runasimi reconquiste su autonomía y transite, como cualquier otro idioma del orbe, sin la necesidad del castellano que, durante siglos, a modo de prótesis /tawnahina/ le brindó su asistencia”.
Kunanmi kay qillqapi qawaykusunchik imanasqach kaynata nirqani:
Huk
Tawantinsuyuman ispañakuna chayamusqankupachamantam
siminchikqa qillqaman yaykurqa kastillasimiman watasqalla3. Chaymantaqa diksiyunaryukunapas4, iwanhilisasyunpaq liwrukunapas5 lliwmi paqarimurqa runasimipiwan kastillasimipi kuskalla. Taytachapaq harawikunapas chaynallam karqa. Diyuspa siminta runakunaman yaykuchinapaq tiyatrukunapim6 siminchikqa sapallanmanta sumaqta mastarikurqa (kunan pachakunapiqa tiyatrukunata manañam runasimipi qillqanchikñachu). “Época colonial” ninchikmi chay pachakunata,chaypimsiminchikqanisqaypihinakachkarqa Taytanchik TupacAmaru II pachatikray munasqan punchawkunakama. Tupac Amarullanchikpa “revolución” nisqanchik usyaptinmi pubrichallataqa, ayllunkunawan kuskallata, ispañakuna sipirurqaku. Chaymantaqa imayna pachakuyninchiktapas, tiyakuyninchiktapas, runasimipi rimaytapas qillqaytapas sapinmanta qullunanpaqmi ispañakunaqa hatun kamachikuykunata, bandukunata paqarichimurqaku. Ispañamanta 1821niyuq watapi tipikuptinchikñam runasiminchikqa kutimanta rikurimurqa kamachikuq wiraquchakuna “Proclama de 1822”7 nisqa indiyukunapaq “bando” qillqata paqarichimuptinku, ichaqa runasimipiwan kastillasimipitaq. Chaymantapas Chiliwan awkanakuy tukusqan pachakunapim runasimillapi tiyatruqa paqarimurqa.
Modernidad kunan tinpukunapiqa tistimuniyukunapas willakuyninchikkunapas poyesiyakunapas edición bilingüipi paqarimuchkaptinkupas runasimipi kaqtaqa manam ñawinchaykunchikchu.
Iskay
Iquyaq runahinam siminchikqa kastillasimiwan tawnachakusqalla
ichirin. Chaynalla kawsakuynin kanqa hinaptinqa, manam wiñaypaq sayariyta atinqachu, aswanmi pisi pisillamanta qullurunqa. Chayna kaptinqa llakillapaq kumuykachastinmi purisunchik runasimipi qillqasqanchikta kastillasimimanraq tikraykuspanchik paqarichiqkunaqa. “Edición bilingüe”8 liwrukunapi ñawinchaykunchikchu runasimipi qillqasqa rakita? Manam riki! Kastillasimiman tikrasqallatam liyiykunchik. Runasimipi liyiykuyta qallariptinchikqa qillakuyllam atiparuwanchik, qallunchkipas lliwmi watarikurqun hinaptinmi maskaykunchik kastillasimichaman tikrasqata. Runasiminchikqa chayna ñawinchaytapas qillqaytapas yachakaruptinchikmi mana chaninchasqañachu; wañusqa simihinañam. Kunanqa tapunakusunchik: haykapikamataq kaynalla kanqa?
Kimsa
Ñawpaqmantaraq ima haykanchikpas kawsaq chinkachiyqa, qulluchiyqa,
wañuyllanchikmi,yuyayninchikkunamanatakyachiymi.Sichusñuqanchikpunimana imallatapas ruwaptinchikqa Siñores Gobirnuchu ruwanqaku? Manam! Paykunaqa, manam imatapas ruwanqakuchu! Liychankunapas papilpi qillqasqallam. Paykunaqa aswanmi ñawpa yachayninchikkunata, imaymana tiyakuyninchikkunatapas “atrasum” nispanku chinkananta munachkanku. Wawqi-paniy, chayna kanantachu munanki?
Tawa
Ñuqallay runasimipi qillqaspaqa manañam kunanmanta kastillasimiman
tikrasaqñachu: “Icha kayta qawaykuspanku runasimipi qillqaq wawqi- panillaykunaqa ñuqahina ruwallanman” nispa. “Hamutasqayqa, imallamantapas runasimipi qillqasqayqa ichiriykuchunyá tawnachanta wikutiykuspa, tampi- tampillapas, wichiykustin hataristinpas”, nispaypas.
Pichqa
“Kastillasimipiqa ama qillqayñachu”, niykichuqaya. Allinpunin kay
simipi qillqaypas, llapa ima yachapakuypas; kastillasimipi qillqayta munaspaqa qillqaypuni. Allin kanchirisqa punchawpi ñawsahina puriymi “ama qillqaychu kastillasimipi” nispa mañakuyqa.
Suqta
Kastillasimillapi rimaq wawqiy, qamtañataqmi niyki: asuykamullawayku.
Ancha yachayllaykiwan ñawpa runakunamanta yachayniykuwan huk yachayllata qispichisun. Tawantinsuyu ruwaqkuna ima hayka saqiwasqanchiktaqa chaninchankim: mikuyninkuta, wikuña millwankunawan awayninkuta, pukarakuna, wasikuna, ñankuna ruwasqankutapas. Chaninchankim ñawpa tusuykunata. Qawachina wasikunapi quri qullqinkuta tariykuspaqa, kusisqa sunquchallaykiwanmi ñawillayki huntata qawaykunki. Wawqichallay: chaninchaykuyá kunanqa simintapas. Imaynam yachapakunki inlis-simita, fransiyasimita, ima, chaynallayá hukniq llaqtaykipa simintapas yachapakuy.
Qanchis
Runamasillay, ninkipaschá qamqa: “Sichus ‘Edición bilingüe’ liwrukunapi runasimipi qillqasqataqa mana ñawinchanchikchu hinaptinqa, imaynas ñawinchachwan runasimillapi qillqasqa liwrukunata? Pikunas ñawinchawachwanchik?” Ñuqanchikpunimatistinmanaatistinpasqallarichwanchik qillqanchikkuna ñawinchaytaqa. Hikutaykuchkaptillanchikmi qallunchikpas sumaqchallata paskarikunqa, qunqasqa simikunapas yuyayninchikman chayamunqa (Nunanchikpaq/animunchikpaq musuqmanta kawsariymi kanqa). Sasachu kay? Arí, sasam. Tiyakuyninchikpiqa imataq mana ñakarispa allinpaq ruwakuy?
Musuq ñawinchaqkunataqmi allimanta lluqsimunqaku ima qillqasqanchikpas allin ruwasqa kaptinqa. Runasiminchikqa allinpunitaqmi ima yachapakuykunamantapas qillqanapaq. Tiqsimuyuq pachapiqa kanmi runasimi yachapakuqkunapas, aswan hatun yachaywasikunapipas siminchiktaqa yachachichkankum. Wawanchikkunatapas yachachisunyá siminchik rimaytaqa. Kay qipa nisqaypim aswan iñina. Wawqi-paninchikkunawan maypipas tupanakuspaqa siminchikpi rimaykusun, hatuskunapi ayllumasinchikkunawanpas. Wasinchikpipas rimaykunam qichasikichakunapa qayllanpi. Runasimi rimayqa manam riki pinqakuypaqchu. Runasimi rimayqa runakayninchik riqsikuymi. Wiñaypaq llipipipiyninchikmi.
Pusaq
Kuraq wawqinchik Arguedaspas ñawpaq kwintunkuna utaq Yawar fiesta
hatun willakuynin qillqananpaqqa llunpaytam ñakarillarqa qillqasqankunapi simillanchik rimaq wawqinchikkuna rikurinankupaq. Chaymantaqa pay nirqa: “Pero los dos mundos en que están divididos estos países descendientes del Tahuantinsuyo se fusionarán o separarán definitivamente algún día: el quechua y el castellano. Entretanto, la vía crucis heroica y bella del artista bilingüe subsistirá. Con relación a este grave problema de nuestro destino, he fundamentado en un ensayo mi voto por el castellano”9.
Arguedasninchikqa ñanninchiktam kicharqa, ñuqanchikqa ñan kichasqantapunim puriykuchkanchik modernidad, globalización pachapiña. Imakunapas manataqmi kasqallanpichu tiyan. Kuyurichkanmi. Chaymi huk umalla, huk similla, huk sunqulla yuyayninchikta allinpaq kuyurichisun. Kunanmantapacha aswan allinmi kanqa mamanchikpa ñuñunwan hapisqanchik simillapi qillqaypas. Chayna kaptillanmi siminchikqa wiñaypaq llanllarinqa, manachaypaqa paywan kuskallam chinkarisunchik.
Tukunapaq
“Runasimipi qillqaspaykiqa ama kastillasimiman tikrayñachu” niwaqniyqa pitaq? Nispachá tapukuchkanki:
Wawqi-panillay, runamasiykim kani. Aylluyta saqispa huk llaqtakunapi ancha ñakariywan musuqmanta qamhina sapichakuq, chiri wayrakunatapas qamhina millpuq. Pachamamanchikpas apunchikkunapas mana qunqaq, kuka mamanchikpipas iñiqraq. Kiwnanchiktapas sarallanchiktapas papanchiktapas rimapayaykuspa kusisqalla mikuq. Ayllunchikkunapa sumaq takinkunapas takikuqraq, runasiminchiktapas simin hunta rimaqraq.
Qayakuyllaytaqa ichayá sunqullayki chaskiykullanman. Chayna kaptinqa
Yuyarisun:
Kanqam punchaw, ancha raymina punchaw, chaypaqmi yuyayninchikta huñurispa qispichina chayna kananta munaspanchikqa.
Rimaq suyupa uray ayllunkunapi qillqasqa, quya raymi
killa qallariypi, 2012niyuq watapi.
