Musuq Illa:
Poética del harawi en runasimi
Introduction
Hatun ñanman: Paths towards a decolonized literary criticism centered on inter-knowledge
Oscar number kinsa y arte poéticas
I
Varios sonidos anunciaban la llegada de Los Altos alazanes de Kurankuni a Waraqo
Y un día galopé de Warkisa a los manantiales de Molino Wayqo
En un caballo del tío Óscar
Esta película es eterna
II
Artepoéticas:
Patan patan puripakuq
Mana riqsisqa
Tuytuq
Mayuman asuykuspa
Asiykuspa
Urmaykaykamuq
Ranra rumi
Ni huqninpas ni wakinpas
Llapan dukturchanuka
opakuna
lonlokuna
tukuy laya hanllakukuna:
ni wakinpas
ni huqninpas
ñoqaykuqa
ñoqanchikllam
kayku
Lenguas muertas
El retórico verbo gustar
Las construcciones abstractas
no way
no tienen lugar
en el lenguaje llano de los runas
no güey
estudios de impacto ambiental es intraducible indecible
en la lengua de los mayas
de los mapuche
plan de contingencia
patrimonio cultural de la humanidad
es maleza en la boca
en el habla de las naciones amazónicas
Lengua-madre, lengua de acciones concretas, lengua viva
cuyo mejor lugar es la garganta
spoken word
hiriendo el ayre desde el medio
de la boca
no habla culta
giro lingual delante de las vocales
El discurso de un político
Lo que prodigan los académicos
imposible trasladar a las variantes dialectales del aimara
del guaraní
se evaporan
se desecan en la boca de las familias lingüísticas
dicción quechua
apretando los labios
rompiéndolos con el aire
de la voz
no se cumple
no ha lugar
pequeño Larousse ilustrado
no el amor
hay el que ama / el que no ama
ley del movimiento armónico simple
En su forma básica
los verbos no están en infinitivo (trabajar), están en imperativo
(¡trabaja!)
el verbo puriy / caminar es igual que viajar
apela al hombre no a la máquina
Género
y tensiones epistemológicas:
transversalidad y reconfiguraciones en tránsito
es lengua muerta
Kawsaq
Imprison my flesh, if you want,
Harm my heart, if you want,
Tear away my hair, if you want,
Tie my hands and feet, if you want.
Perhaps,
Maybe you do not stop
Until you see my body rot.
If it is going to be like that,
Only my worms will take me to my mother Pachamama.
I will be there too!
I will feed the trees
with my rotting skin.
Yes,
I will grow fruit in any plant
So that my brothers
So that my sisters
Will be fed.
And, then my brothers,
And then my sisters
They will be strengthened
With my rebirth.
And, likewise,
I will scream
In the voices of my brother and sister:
“Yes! I’m Quechua!”
Do what you want!
Do what you want!
But, Never ever
Will you take away
who I am.
Warmi
Imaymana rurukunapa sunqunmi kanki
challwapa challwa kaynin
mana riqsisqa kanchikunapa qallariynin.
Ruruykim kani samayniykiwanmi purichkani
chaynallam kanqa kaypacha tukuptinpas.
Nanasqa makillaykiwan aytuykuspa
millqayniykipi siriykachiy chinkasqa wawaykita.
Invocación de Aqaymarka Apu
Aqaymarka Apu
qampa runallaykim kani.
Qampam kay sara
kay chaki-taklla.
Tulluypas qampapunim…
Chaskiykullaway.
Aqaymarca Apu
sabes bien
son tuyos el maíz, el arado,
son tuyos también mis huesos.
Acógelos…
Más allá de la plaza y los danzantes
un ebrio, tendido sobre la vereda,
balbucea lamentos:
Ñuqas kani mayu rumi
qaqamanta urmaykamuq
mana mamayuq mana taytayuq
solitito kay mundupi.
Pletórico de guisos y ají amarillo
el alcohol asciende hacia la cumbre del Aqaymarca.
En la parte posterior
maíz fresco en verdes andenes.
Canta endechas de amor el Yanamayo
no fúlgidas maromas de oro sino de plata.
Dicen que las huestes de Atahuallpa
arrojaron sobre estas aguas el cadáver de Huáscar Inca.
Chinli harawikuna
Aqsumama (00:05)
Supaypa qispichisqan
Llumchuy Waqachiq
waynaytam qichuwanki.
Pantapakuy (00:17)
Millay qatqi rurucha
“Yarqallaptinqa
mikuwanqam” ninkichu?
Chinka Chinka (00:28)
Killinsañam sunquypas
Suyaymanqraqchu
Qamya api sipaschata?
Llama Nakay (00:40)
Yawriwan… yawrichawan
Qasquchallaypi
Ama kuchilluwanqa
Machay-Machay (00:53)
Chay kuyakuyniykiqa
Paqpa aqam kasqa
Tuta punchaw machachikuq
Mamaquca
Titiqaqa mama quca1
hanaq pacaq waqayni qispi umiña
kusi sunqun qhawaykuyki ñawiri hunt’ata
kawsayniytaqmi wayt’arin sumaq sani unuykipi
Sapa p’uncay illariqtinmi
Inti tayta muc’arisunki
quri siminpa yawrayninpitaq
muyuykuqniyki urqukunantin
pukaq’umirraq saniq’illuraq
imasumaqta t’ikaykacanki
Cawpi p’uncay cayamuqtintaq
lirpuman tukun unuyki
rit’i c’ulluyuq apukunaq
uyanku qhawakunanpaq
C’anpiq tutaq p’anpaykusqantaq
yana lliklla hina mast’arikunki
khutu wayrawan aytiykukuspa;
t’uqyaq qhaqyataq lliplliyninwan
q’inqupallayta awarin
k’upacasqa unuykipi
Beautiful Maiden (Sumac ñusta)
Beautiful maiden
Thy brother
Thine urn
Is now breaking.
And for this cause
It thunders and lightens
Thunderbolts also fall.
But thou, royal maiden
With thy clear waters
Dropping rain
And sometimes also
Will give us hail
Will give us snow
The creator of the world
Pachacamac
Viracocha
For this duty
Has appointed you
Has created you.
Si pues sipas
Patibamba urayninpi
Huambarqa chutarayachkan
Mana Adelaininta
Aqawasipi aypayta atispa
Imarayku si pues sipas
Siminta
Maski tinaja qayllanpi harawiq kananta
Chakichinki
Wayra umalla rumi patanpi
Llunlullaña
Loqlollaña rimaykustin
Mana uma poesia
Mana runa
Unay uno
Iskay yaku
Qakuchi niñacha
Chicharunniykita munachkani
Chay chaykita
Wankarani kachichayoq
Kachi kachicha
Gustupaqa aswan katillanoman tiqraykusun
ima simipipas
Upallalla
Llullu llullucha
Wayqokunapi takipakuq
Takierto nispalla
Awer niway
Aysariway
Wakachuta
Pikichaki
Tunas qayta
Leche timpu
Waytapallana
hanay orqupi ruwachanki
Pachakutipaq e-mail 2
Aqupampa nuwilanrayku
Ruwashaykiku
Ancha suyasqa PA CHA KU TIQ, nuqayku, hawayñiykikuna, usqay kutimunaykita sunquykuwan watuspa, tiqsi muyuq llapa suyunkunaman t’akarikuyku. Ichaqa, chay karu llaqtakunapiña kaspapas, kunputadurapiña qillqaspapas, rimasqaykitan, huk rimaykunawan kuskata parlashayku, mana p’inqakuspalla rimakushayku. Hatun Plasakunapi, hanaq pacha hasp’iq wasikunapi, runa hunt’a hatun k’iqllukunapipas, misk’itapuni rimakushayku, wawaykuwan yanaykuwan. Uniwirsidadkunapipas, simiykita yachayñiykitawan mast’arishayku, yachachishayku. Huk hanaq pachakunapi mana riksisqa ima kawsaqkunatapas, Voyaguer muyuchapi, qhiswa siminchispi ñan napayukuykuña. Takinchiskunapas yutubirpiñam aswantaraq tiqsi muyuta tusuchishan. Ñan hatun willakuy nuwilatapas qillqaruykuña simillanchispi. Apullay, chayta willarikuyki sunquyki
Shaynatan nuqayku, hawayñiykikuna, llapallaykupuni, kutimunaykita qallarishayku. Kay qullqillawan kawsaytapas, runaq ch’uya munaywanmi wiñaypaq siq’upusaqku. Pachamamawan allinlla kawsaywanmi, kapitalismuq kawsay wañuchisqanta kaqmanta kawsarichisaqku, munayllawan ñuqanchispa runakunaq wayllukuyllawan. Arí shaynapunim kanqa. Saminchawallaykuya, kuraq apullay. Kawsaq sansa samayñiykiwan allinta kallpachawayku, ruwakunaykita tukunaykupaq. Hatun Pachakuti, ñuqaykun ruwashaykikuqa manam hukkunachu. Qillqaywan runata qispichishayku, manaña pipas tayta mamanchista kallikunapi saruchananpaq; manaña pipas wawqipananchispa allpanta, ununta, sach’anta, qurinta, qullqinta, antantawan qichunanpaq; manaña pipas p’inqay ñawiwan qhawawasunanpaq, nuqaykun ruwashaykiku, PACHAKUTIY, kunanqa qispiymanmi kutirishanki. Kunanqa llallishanchismi wiñaypaq wiñayllapaq, ancha suyasqa PA CHA KU TIQ.
Chapter One
¡Kachkaniraqkun, kancharisparaq! : Poetry written in Runasimi since colonial times
Qunqay Yaku Unucha
Munawankiraq chayqa
achikhariypa llanllariynin urpillay
as k’anchariychawan
mayu killa raymi punchawpi
yana thutata phanchirichiy
kicharisqa ñawi ruruykipitaq
yuyariypa raphinta waqaychay.
Waylluwankiraq chayqa
iphuparaq munakuynin sunqullay
qunqay yaku unuchawan
chiri punchawkunapi
saraq ch’akiyninta thasnurimuy
llanpu makiykipitaq
charanguq tinkuyninta thapachay.
P’unchawtaq qallarin chayqa
shullaq wayllukuynin munakuqllay
¿imanasqan unuchasqa pukyupi
sunqu suwa kayniykiwan
yuyaymananta kicharispa
yawarchasqa tarukaq harawinta
kunturkunaman willamunkichu?.
Chaypiraq tarikunki chayqa yanallay
purun urpiq kurururuynin
¿imanaqtinmi Titiqaqa qocha patapi
kusi sunquykiwan
amaña phiñakuspa
sumay sumaq wallatamanta
atuqman rimapayankichu?,
ñataq qunchuparaqa
lliw tiqsimuyupi
phiñakuyninta mast’arimunña.
Kaypiraqtaq kanki chayqa sunqullay
achikhariypi illariy
wiñay pachaq makinpi k’anchariq quyllur
¿imanasqan ancha kusikuywan
nina rawraq qawayniykiwanpas
ñak’arisqayta thanichispa
urpiq kurururuyninta llanllarichinkichu?,
ñataq qatipayasqa hakaqlluqa
qaqa k’itkukunapi
puñunanta t’oqoramunña.
Qanpiraq kani chayqa tortolitay
purunkunapi allin qura
junio killa chisiyaykunapi wayllurinakuy
¿imanaqtinmi violinpa tinkuyninwan
musuquyniykiq llipikhninwanpas
yuyariyniykita p’istuykuspa
huk harawita takimunkichu?.
ñataq achikyaryqa
sara parwankunapi
musquykunata chikllichimunña.
Ñuqapiraq kanchi chayqa paqpakitay
yana ñawi wikuñacha
qatakunapi purun wayta
¿imanasqan allin kayniykiwan
qunqasqa k’uchukunapi
llakiyniyta thasnuspa
harawita tinkunkichu?
ñataq pillpikunaqa
pukyuq wiksankunapi
wayllunakuyta pakaramunña.
Hina kaqtinqa, puka waytacha
misk’i simi urpillay
upallaypa qapariynin
rawrariq ñawiykiwan
musquyniykuta llanllarichiy,
qayra michiq phiñakuyninwantaq
rit’i urqukunapi
antawaraq qichiphranpipas
llaqtakuna hatarichunku,
mana allin ruwaykunawanmi
saqrakunaq millay kayninwan
llunk’u runakunaq awqayninwanpas
sinchitapuni ñak’ariyku;
hina kaqtinqa, yuraq clavelina
sunqu ruru munay wayta
qunqasqa k’uchukunapi
llanllariq hanaq pacha
pinchinkuruq ñawichaykiwan
musuq kawsayta kicharispa
munakuyniyta raphapapachiy,
runakunaq rimayninwantaq
makinkuta huñurispa
Vilcanota orqokuna
millay kawsayta p’anparinakupaq
Pumawanka punku kicharikuchun,
yana ankakunataq
llapa phiñakuyninkuwan
yachaysapa kayninkuta mast’arispa
allin hamut’ayta paqarichimuchunku…
Apachita
Pichinkupa takinta
mana uyarispa
rikchariyta chiqnini.
Ñawiyki mana k’anchaptin,
chilliku mana takiptin,
¿imapaqmi kawsayman?
Manam apachita
ñanniykipi kanichu.
Chusaqpi manam imaypas
ñuqapa kawaqchu.
Kuyakuq miski asnayki
hap’iwaptinpas.
Much’aykikuna k’añawaptinpas
manam imaypas qampa kasaqchu
Who am I?
I search for my shadow, in the brilliant light
seeing myself, I shudder
and in the silence, I hear
your heart.
In the Sun’s beard
my dreams ignite
in the upper-world colorful ashes
envelop me until night falls.
The mountains’ power
abandons me, callously
with salt-heavy tears
I wash away the trace
of my ephemeral path
Yet my delight is unbounded
dancing, lingering…
So now do you know
who I am?
Chusaq Chunyaq Pacha, Chinkaq Pacha
Yupiykita qatipaspan
chinkaq runa masiy
mana reqsisqa ñankunapi
thampishiani
Kishkapas manan
kiskachu kasqa
rumipas llamp’u llamp’un
llakisqa puriq runapakqa
Qaqa ñankuna purisqaypitaqmi
ch’aki wayq’o ukukunamanta
wiqiywan karpasqa t’ika
paqarimushian
Imaynas Inti
tukuy p’unchaw purisqanpi k’anchaynita
ñawsayachin
chhaynan hatun llakiq ñit’isqan
suyani
mama killaq
lluqsimuyninta
Manaña samayniyuqtaqmi
wayraman llakiyta
q’ipichishiani
rumi patapi saqeykuspa
qaqaq sonqonpi
waqaychananpaq
Maypiraq kanki wasimasillay
maypiraq llaqtamasiy
maypiraq kanki runa masillay
piraq mana munashiaqta apasunki
Puku pukullan willariwan
yawar mayupin
tullullanña tuytushian
kishka patapin chukchallanña
qheparun nispa
(Taki)
“Ay tuytunki tutunki
yawar mayupis
tuytunki”
Niwantaqmi
manan kunanqa
kinsallachu pacha
nitaqmi uku pacha, kay pacha
hanaq pachallachu.
Ayacuchukunapa
K’irisqa sonqunmantan rikhurimun
huk mana reqsisqa pacha
chinkaq ch’usaq pacha nisqa
Khuyasqayki runa masiykitaqa
ñawinta tutayarachispankun
wikch’uykunku
allpaq sonqonpi
q’osñi yakuyuq
mayuman
Chay yaqa kallpaypa atipasqan
uyarishiaqtiymi
qori rapra siwarq’enti
chay mana hayk’aq
tutakunapi phawaq urpi
rikraypatapi tiyaramuspa
rinrillayman takiykamun
Sutinqa manam
thasnukunqachu
manan ushpayanqachu
sichuri yuyaniykipi
sonqoykupi allinta
mat’iykunki chayqa, nispa.
Kutimunqan
qoyllurkunaq marq’arisqan
tayta intipa kanchayninwan
mama killapa llanthunpi kutimullanqan
Chaymi sunita sayanki
mana hayk’aq qunquraspa
mana piman pituchakuspa mamay.
Chay chunyaq
pachatan
wachachimusun
allin samaypi
musuq kawsayman
Manaña pipas
manaña maypas
manaña hayk’aqpas
muchuy wañuy
kutichimunanpaq
Chaymi llakyniypa q’aytunta
Kururaspa
allinta kallpachakuspay
sunita sayarini
mana qhipata qhawaripa
¡kutimuy! ¡kutimuy!
nispan qaparini
Ñoqa
hatun sonqo warmi
mamakunaq maman
uyariruni nanasqa qoyqukunata
Huñumuy mamay
yana makikunaq kuchusqan
chaki makiyta
umayta, rikrayta kutichimuy
(Taki)
“Siwarq’entillay
qori rapracha
maypitaq kanki”
Kaypin kashiani mamallay
suyashiaykin
kaypipuni
rapraywan wisq´aykusun
wiñaypaq
chay ch’in chay ch´usaq pachata mana hayk’aq
khuyasqayki wawaykikunata mullp´urunanpaq
(Taki)
“Haku mamay puririsun
wawaykita mashkamusun”
Kutimunqan musuq kawsay
hamunqan alli allin kawsay
Hinan kanqa
hinapunin
Qarqusqa Ripuy
Pachaq tukuyninpim
warmakawsay puririn
auki taytakunawan kuskanchakuspa
Chakiykunataqmi
qallarisqa yupiyta muntipi saqin
Qarqausqa ripuytaqmi qallaykum
Maykaman purina?
Imam mikuna?
Imatam irqikunaman quna?
Maypim tutayaq punchawpi qanrachasqanku
sumaq warmikunaq mujun?
Imaraq chay tutapunchawpi
kawsaypa paqarimuynin?
Maypiraq sutinku?
Kukapa rapichallanmi
ñawsa tampiyninwan
ichu ichuk sunqunpi
puriyniyta pakan
Warmikunataqmi
llakinpatapi sunita sayan
payukunaqa
ritipa manaña kutimuq
kuchuyninmi
Mulliq huchuychalla ñawinchantaqmi
warma kawsayta pakan,
manchapakuspanmi
llaqtallayqa puririn
kay qarqusqa puriyqa ñuqaqmi nispa
Lliwchaykutaqmi puririniku
kirisqa puskapi
sachakuyniykuta awaspa
T’ikha Takiy / Song to the Flowers
Oh mallow root, mallow root
across these windswept heights,
my lover roams
Once young,
the sun was on the rise
and now,
the sun descends
The clouds advance, the winds they swell
The people come, from sorrows they come
With the rains they come, with the winds they come
and thus, for you, they come
Across the sapphire river, across the Pukara plain
In search of you I shall
walk on, and so, walk on
Near here, chikaylla you might come
So far, karumanta, you can’t wish to flee
Could that be you, just there
behind me?
and me here still searching
for you
And I will go down river
And I will go upriver
Where my love shall I find you?
Traversing the pampas of Oruro
crossing Bolivia
searching,
gathering just dahlias
weeping,
walking
I shall leave Oruro now
my woven aguayo
lost
carrying cloth for all things
what reason to remain?
And high above, Condor
soars
his white shawl tightly tied
above sacred Illimani’s peak
he ascends
Where is it now he is off to?
And so you are my only
And so I am yours only
And so we shall be together
weeping
on
I shall steal you away, leading you
Within my heart, leading you
away…
Amaña Jinataqa
Amaña jinataqa Pachamamata muchuchinachu
Amaña jinataq uywakunata,
sach’akunata ruphachinachu
Amañana jinataqa kawsayta jark’anachu.
Mayukuna purichunku
Sach’akuna p’utuchunku
T’ikakuna wayran tusuchunku
Simikuna qhaparispa uyarikuchunku
¡Amaña jinataqa! ¡Amaña kay lawray nanaytaq!
¡Amaña wañuytaqa!
Iphu para, Sumac para
Iphu para chayamuchkan
Urqunta wasaykamuchkan
Wayrawan khuska phukurispa
Ch’illchi! Ch’illchi! ñispa
Pachamamata rikch’arichichkan.
Uyayta uqharini, sunquy junt’a jap’ini
Ch’uwa yakun llamkhariwan
Asiymanta wañuchiwan.
¡Parachun khuritupaq!
¡Parachun khuritupaq!
Chiwanku p’isqu qhaparin
Paypis parata mañarin.
¡Kaylan! ¡Kaylan!
K’ayla Maria qucha kantupi takirichkan
Parawan khuska jamp’atuta suyarichkan.
Iphu para sumaq para
Pachamama t’impinpi jap’isunki
Mayukunapi purichisunki
Mama quchapi tantasunki.
¡Paramuy! ¡Paramuy!
Paraqay mama mañakusunki
Ch’umpi paywarunta jaywasunki
yuraq kirun chiqchimusunki.
¡T’akaq! ¡t’akaq! ¡T’akaq!
Sarata llamkharispa
Chakraman chimpaykunki.
Iphu para tukuypaqpis sumaq para.
K’uychi
¡Qhun! ¡Qhun! Ñispa para chayaykamun,
qhallallaqlla chakra uqharikamun,
sach’akuna munaywan khiwirikuspa parapaq tusuykachanku
urqukunataq lliphirisaq qullqi chukchanta
patamanta pacha kachaykamun
Pachamama junt’a kawsayta qallarin.
Ñuqapis yakuwan pukllayta munani,
¡Ch’allpaq! ¡Ch’allpaq! kayta, jaqayta phinkiykachani.
¡Yaw! Imataq jayqayri? Janapachapi lliphirichkanri?
Imaymana llimp’iyuq ñawisniyta kusirichichkanri?
“ ¡Qhawariy! ¡Qhawariy! Inti llimp’ikunawan puklllarichkan,
chayta rikunapaq kay pachata llimp’ikunawan t’ikanchana”,
chaqrakunata qhawarispa ñiwaq awichayqa:
“Q’umirwan, pukawan, q’illuwan, mulluwan,
anqaswan, kulliwan, willapiwan …
Pachamama kusirikuspa parap qarpayninwan,
intip ruphayninwan, runap munayninwan
K’uychita ruwanqa.”
ñiwaq awichayqa …
Ch’awiyuyu mama
Mayu patapi
q’illu t’ikaq yuyucha,
inti taytaq k’anchaykusqan,
killa mamaq llanthuykusqan.
Munay munay wiñaqcha
phuyuq hump’inwan ch’aqchuykusqa,
hallp’aq sunqunmanta phuturimuq,
ch’awiyuyucha wata ch’uñu mama.
Manaña imaypas kaqtinqa,
sulla samaychaykiwan,
wawachaykunaq uyachanta
uphaykuspa, much’aykuspa,
watan watan mana tukukuspa
yuraq waqtanchaykita mikhukuyku,
yana inqichaykuman hunt’achikuyku
kusisqa inqipas t’iqi t’iqicha
phullakuyku.
Ch’awiyuyu mamacha,
inti taytaq k’anchaykusqan,
killa mamaq llanthuykusqan,
q’illu sumbriru t’ikacha,
q’umir pullera ch’awicha.
Yanayña urpiyña wikch’uwaqtinpas,
uyachaykita qhawa-qhawayukuspa,
inqipas t’iqi t’iqichataraq,
kushkalla kawsakushansunchis.
Juch’uylla
Kausayninchaj allin juch’uy,
wayraj phukuynin jinalla;
chayman jina kausananchaj
yan purej runa jinalla.
Kausasqaspa, ukhunchajta
uywanapaj, mikhunanchaj;
wañojtinchaj, qhepallanta
khuruspa mikunan kanchaj.
Arguedaspa Misitun
Tayta Arguedas,
hanan pachamantam qawamullawachkankiku
kay illapayuq tutapim toro bilay takikita tusuchkaniku, takichkaniku
sunqullaykupipas takichaykiqa sumaqllatañam tiktikyan
llaqtarunapa simichallanpim Misitupa waqaychallanqa panchirichkan
wawqichaykunapas kusisqallaña Qarwarasu qasapiñam willakuchkasunki
kunanpunim aqachata kukachatawan chaninchaykuchkanku
Misitullayki lluqsiykamunanpaq.
Pampa qoñanimantam Misitullaykiqa anqas ñawiyuqraq sayariramun
aychamikuq yarqay puma qinaraq
Sayaynin pachamanta illaykiqa allichakuchkan uywankunata qatallinanpaq
Taytanchik wamaniman umachallantapas qawaykachan tapurikuq qinaraq
Surriagukunapa patallantañam, waqrapukupa qaparisqanta qawallantañam
Misitullaykiqa puririykamun tusustin qinaraq
Ranra ranra ruminta, ichu ichu qasanta utqayllaña kallpamuchkan
Pukio yakuchapi samayllantapas musquykuspa
Ñawparinraq, suchurinraq munachikuq qina tusustin
Chisinpaykunapas kunan punchawkunapas allin kawsaypim tinkuykullanku.
Wapullaña piñallaña Misitullaykiqa kinraymanraq qawaykullawanku
Tampay tampa chupallampas wakamichiqpa surriagun qinaraq raprapyarin
Ñawchi ñawchi waqrallanpas chirarapaqina chipikyachkanraq
Pitaraq waqraykunqa paqarin hatun kanchapi pukllaykullaptin
Pipa yawarllantaraq upyaykunqa saksaykunallanpaq.
Llaqtaykupi waqrapuku waqaykullaptinmi
Piñakustinraq qari qari Misitullaqa pukllay kanchaman yaykuykun
Samapakunraq, qaparinraq, qawakuqkunatapas manchachistin
Sarupakunraq, kallpaykachanraq pillatapas supaytaqina waqrayparinanpaq
Ichiykachastin, muyuykachastin yawar raymitach musyallan.
Waka takillaykiqa munayllaykutapas chikllirichimun, tayta Arguedas
musqukusqayki pachapim arpachallawan, biwlichallawan takichkaniku
Chaypim Misitullaykipas kay hatun punchawpi wawqiykikunawan kusirikuchkan.
Tayta Arguedas,
Misitullaykiqa enqalmanwan achalasqach sayanan pachaman kutirillanqa
Tusuyniykuwan, kacharpariy takiyniykuwan sinkaruspan
Misitullaqa qatakunataña, qasakunatañam wayrallaña qispillachkan
Tiyanan wasimanchiki musuq musuqraq yaykuykunqa
Qoñani urquchiki qasqullantapas kicharinqa Misitullaykiman
Wawayuq warmi qina kuyaykunanpaq, puñuykachinanpaq
Chaychapim munananchikta sapa punchaw chikllichichkan.
Chapter Two
Mana tawnayuq: Moving towards a written literature in Runasimi without crutches
Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy
Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy
Atuqpa Chupan Riwista
Pachamamanchikpa, Waruchiri ñawpa runakunapa, Tupaq Amaru Taytanchikpa sutinpi; Karmen Taripha kuraq paninchikpa, tayta Arguedas kuraq wawqichanchikpa sutinkupipas:
Wawqi-paniykuna:
Qamkunaman chayaykamuni kunan pachapi runasiminchik imayna kasqanmanta rimaykunaypaq, kay qayakuy imapaq kasqanmanta yachaykunaykichikpaq.
Chakra qunakuy qipa killa tukuyllatam Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna / Antología quechua del Cusco1 munapana qillqasqa maytu riqsichiypim2, tukunaypaq kaynata nillarqani: “Hago público, asimismo, la esperanza de que en un tiempo no excesivamente lejano, el runasimi reconquiste su autonomía y transite, como cualquier otro idioma del orbe, sin la necesidad del castellano que, durante siglos, a modo de prótesis /tawnahina/ le brindó su asistencia”.
Kunanmi kay qillqapi qawaykusunchik imanasqach kaynata nirqani:
Huk
Tawantinsuyuman ispañakuna chayamusqankupachamantam
siminchikqa qillqaman yaykurqa kastillasimiman watasqalla3. Chaymantaqa diksiyunaryukunapas4, iwanhilisasyunpaq liwrukunapas5 lliwmi paqarimurqa runasimipiwan kastillasimipi kuskalla. Taytachapaq harawikunapas chaynallam karqa. Diyuspa siminta runakunaman yaykuchinapaq tiyatrukunapim6 siminchikqa sapallanmanta sumaqta mastarikurqa (kunan pachakunapiqa tiyatrukunata manañam runasimipi qillqanchikñachu). “Época colonial” ninchikmi chay pachakunata,chaypimsiminchikqanisqaypihinakachkarqa Taytanchik TupacAmaru II pachatikray munasqan punchawkunakama. Tupac Amarullanchikpa “revolución” nisqanchik usyaptinmi pubrichallataqa, ayllunkunawan kuskallata, ispañakuna sipirurqaku. Chaymantaqa imayna pachakuyninchiktapas, tiyakuyninchiktapas, runasimipi rimaytapas qillqaytapas sapinmanta qullunanpaqmi ispañakunaqa hatun kamachikuykunata, bandukunata paqarichimurqaku. Ispañamanta 1821niyuq watapi tipikuptinchikñam runasiminchikqa kutimanta rikurimurqa kamachikuq wiraquchakuna “Proclama de 1822”7 nisqa indiyukunapaq “bando” qillqata paqarichimuptinku, ichaqa runasimipiwan kastillasimipitaq. Chaymantapas Chiliwan awkanakuy tukusqan pachakunapim runasimillapi tiyatruqa paqarimurqa.
Modernidad kunan tinpukunapiqa tistimuniyukunapas willakuyninchikkunapas poyesiyakunapas edición bilingüipi paqarimuchkaptinkupas runasimipi kaqtaqa manam ñawinchaykunchikchu.
Iskay
Iquyaq runahinam siminchikqa kastillasimiwan tawnachakusqalla
ichirin. Chaynalla kawsakuynin kanqa hinaptinqa, manam wiñaypaq sayariyta atinqachu, aswanmi pisi pisillamanta qullurunqa. Chayna kaptinqa llakillapaq kumuykachastinmi purisunchik runasimipi qillqasqanchikta kastillasimimanraq tikraykuspanchik paqarichiqkunaqa. “Edición bilingüe”8 liwrukunapi ñawinchaykunchikchu runasimipi qillqasqa rakita? Manam riki! Kastillasimiman tikrasqallatam liyiykunchik. Runasimipi liyiykuyta qallariptinchikqa qillakuyllam atiparuwanchik, qallunchkipas lliwmi watarikurqun hinaptinmi maskaykunchik kastillasimichaman tikrasqata. Runasiminchikqa chayna ñawinchaytapas qillqaytapas yachakaruptinchikmi mana chaninchasqañachu; wañusqa simihinañam. Kunanqa tapunakusunchik: haykapikamataq kaynalla kanqa?
Kimsa
Ñawpaqmantaraq ima haykanchikpas kawsaq chinkachiyqa, qulluchiyqa,
wañuyllanchikmi,yuyayninchikkunamanatakyachiymi.Sichusñuqanchikpunimana imallatapas ruwaptinchikqa Siñores Gobirnuchu ruwanqaku? Manam! Paykunaqa, manam imatapas ruwanqakuchu! Liychankunapas papilpi qillqasqallam. Paykunaqa aswanmi ñawpa yachayninchikkunata, imaymana tiyakuyninchikkunatapas “atrasum” nispanku chinkananta munachkanku. Wawqi-paniy, chayna kanantachu munanki?
Tawa
Ñuqallay runasimipi qillqaspaqa manañam kunanmanta kastillasimiman
tikrasaqñachu: “Icha kayta qawaykuspanku runasimipi qillqaq wawqi- panillaykunaqa ñuqahina ruwallanman” nispa. “Hamutasqayqa, imallamantapas runasimipi qillqasqayqa ichiriykuchunyá tawnachanta wikutiykuspa, tampi- tampillapas, wichiykustin hataristinpas”, nispaypas.
Pichqa
“Kastillasimipiqa ama qillqayñachu”, niykichuqaya. Allinpunin kay
simipi qillqaypas, llapa ima yachapakuypas; kastillasimipi qillqayta munaspaqa qillqaypuni. Allin kanchirisqa punchawpi ñawsahina puriymi “ama qillqaychu kastillasimipi” nispa mañakuyqa.
Suqta
Kastillasimillapi rimaq wawqiy, qamtañataqmi niyki: asuykamullawayku.
Ancha yachayllaykiwan ñawpa runakunamanta yachayniykuwan huk yachayllata qispichisun. Tawantinsuyu ruwaqkuna ima hayka saqiwasqanchiktaqa chaninchankim: mikuyninkuta, wikuña millwankunawan awayninkuta, pukarakuna, wasikuna, ñankuna ruwasqankutapas. Chaninchankim ñawpa tusuykunata. Qawachina wasikunapi quri qullqinkuta tariykuspaqa, kusisqa sunquchallaykiwanmi ñawillayki huntata qawaykunki. Wawqichallay: chaninchaykuyá kunanqa simintapas. Imaynam yachapakunki inlis-simita, fransiyasimita, ima, chaynallayá hukniq llaqtaykipa simintapas yachapakuy.
Qanchis
Runamasillay, ninkipaschá qamqa: “Sichus ‘Edición bilingüe’ liwrukunapi runasimipi qillqasqataqa mana ñawinchanchikchu hinaptinqa, imaynas ñawinchachwan runasimillapi qillqasqa liwrukunata? Pikunas ñawinchawachwanchik?” Ñuqanchikpunimatistinmanaatistinpasqallarichwanchik qillqanchikkuna ñawinchaytaqa. Hikutaykuchkaptillanchikmi qallunchikpas sumaqchallata paskarikunqa, qunqasqa simikunapas yuyayninchikman chayamunqa (Nunanchikpaq/animunchikpaq musuqmanta kawsariymi kanqa). Sasachu kay? Arí, sasam. Tiyakuyninchikpiqa imataq mana ñakarispa allinpaq ruwakuy?
Musuq ñawinchaqkunataqmi allimanta lluqsimunqaku ima qillqasqanchikpas allin ruwasqa kaptinqa. Runasiminchikqa allinpunitaqmi ima yachapakuykunamantapas qillqanapaq. Tiqsimuyuq pachapiqa kanmi runasimi yachapakuqkunapas, aswan hatun yachaywasikunapipas siminchiktaqa yachachichkankum. Wawanchikkunatapas yachachisunyá siminchik rimaytaqa. Kay qipa nisqaypim aswan iñina. Wawqi-paninchikkunawan maypipas tupanakuspaqa siminchikpi rimaykusun, hatuskunapi ayllumasinchikkunawanpas. Wasinchikpipas rimaykunam qichasikichakunapa qayllanpi. Runasimi rimayqa manam riki pinqakuypaqchu. Runasimi rimayqa runakayninchik riqsikuymi. Wiñaypaq llipipipiyninchikmi.
Pusaq
Kuraq wawqinchik Arguedaspas ñawpaq kwintunkuna utaq Yawar fiesta
hatun willakuynin qillqananpaqqa llunpaytam ñakarillarqa qillqasqankunapi simillanchik rimaq wawqinchikkuna rikurinankupaq. Chaymantaqa pay nirqa: “Pero los dos mundos en que están divididos estos países descendientes del Tahuantinsuyo se fusionarán o separarán definitivamente algún día: el quechua y el castellano. Entretanto, la vía crucis heroica y bella del artista bilingüe subsistirá. Con relación a este grave problema de nuestro destino, he fundamentado en un ensayo mi voto por el castellano”9.
Arguedasninchikqa ñanninchiktam kicharqa, ñuqanchikqa ñan kichasqantapunim puriykuchkanchik modernidad, globalización pachapiña. Imakunapas manataqmi kasqallanpichu tiyan. Kuyurichkanmi. Chaymi huk umalla, huk similla, huk sunqulla yuyayninchikta allinpaq kuyurichisun. Kunanmantapacha aswan allinmi kanqa mamanchikpa ñuñunwan hapisqanchik simillapi qillqaypas. Chayna kaptillanmi siminchikqa wiñaypaq llanllarinqa, manachaypaqa paywan kuskallam chinkarisunchik.
Tukunapaq
“Runasimipi qillqaspaykiqa ama kastillasimiman tikrayñachu” niwaqniyqa pitaq? Nispachá tapukuchkanki:
Wawqi-panillay, runamasiykim kani. Aylluyta saqispa huk llaqtakunapi ancha ñakariywan musuqmanta qamhina sapichakuq, chiri wayrakunatapas qamhina millpuq. Pachamamanchikpas apunchikkunapas mana qunqaq, kuka mamanchikpipas iñiqraq. Kiwnanchiktapas sarallanchiktapas papanchiktapas rimapayaykuspa kusisqalla mikuq. Ayllunchikkunapa sumaq takinkunapas takikuqraq, runasiminchiktapas simin hunta rimaqraq.
Qayakuyllaytaqa ichayá sunqullayki chaskiykullanman. Chayna kaptinqa
Yuyarisun:
2 Riqsichiy karqa: Feria Internacional del Libro, nisqanchikpi. Lima, 2012.
3 Aymara huknin siminchipas chaynallam qillqaman yaykurqa.
4 Runasimipi kastillasimipi ñawpaq diksiyunario utaq lexicón nisqanchikqa paqarimurqa Ispañapim Lexicón, o Vocabulario de la lengua general del Perú sutiyuq, 1560yuqpi (Fray Domingo de Santo Thomás, 2006). Huk kaqnin diksiyunaryu utaq vocabulario Lima suyupi paqariqñataqmi Vocabulario de la lengua general de todo el Perú llamada Lengua Qquichwa o del Inca,1608niyuqpi (Diego González Holguín, 1989).
5 América del Surpiqa Doctrina Christiana y catecismo para la instrucción de los indios… wanmi qallarin liwrukuna paqariychiyqa, Lima suyupi, Antonio Ricardo liwrukuna ruwaqwan, 1584yuq watapi, kastillasimipi, runasimipi aymarasimipipas qillqasqata. (Ediciones Petroperú, 1984).
6 Tiyatrupiqa El robo de Proserpina y sueño de Endimiónmi ñawpaqta paqarimurqa runsimillapi, 1650 chaychaypi, Juan de Espinosa Medranopa qillqasqan. César Itierñataqmi kutimanta paqarichimun, kastillasimiman tikraykuspa, liwrumanta hamutaykuspa (Juan de Espinosa Medrano, 2010).
7 Qawaykunataq “La proclama de 1822. Nación, criollos e indios en el discurso de la literatura del siglo XIX” (Espino, 2002:51-59).
8 Runasimillapi qillqasqa liwrukunaqa kantaqmi pisichallapas. Kaykunam poyesiyapi: Andrés Alencastre (Kilku Warak’a sutichasqa) waqinchikpa Taki Parwa liwrun kanmi, Yawar Parawan Taki Ruru liwrunpas (Alencastre, 1964). Huk wankawillkamasiy harawikuqpa Musuq Punchaw Harawi (Godoy Yauri Taipe, 2008) liwrunta. Chaymanta paqarimunmi Yaku-Unupa Yuyaynin / La memoria del agua (Ugo Carrillo Cavero, 2009); Puyupa-wayrapa-ninapawan musqukusqanmanta (2010) liwruntapas.
9 Qawaykuna: José María, Arguedas, “La novela y el problema de la expresión literaria en el Perú”. Mar del Sur riwistapi, año II, vol. III, Nº 9. Lima, 1950:66-72.
Waqankicha
W
a
qa
nki
cha Wa
qankicha
Waqanayta
chu Munallan
ki Waqanallayta
Munaspachu Ripuy
Pasaywan Siq’uwan
ki. Ripuspaqa Ripu
llayña Pasaspaqa
Pasakapuy K’anka Manaraq
Takishaqtin Wayracha Hina Mana
Rikuylla. Wayq’ukunapi Yawar
Ch’unqacha Q’asakunapi Q’umir
Muñacha, Sunqunanayta Thanirachiway
Chiqaq Munaywan Hampirukuway.
Thanirachiw ankipuni Chayqa
Hanpiruwan kipuni Chayqa
Qanllap aqsi Way
llukuy ñiyqa
Wiñ Mun
ay ay
lla ku
pu say
ni ki
s
Chapter Three
“Manataq musqunichu” and “Qichqa”: Liminal spaces and beings in contemporary poetry written in Runasimi
Manataq musqunichu
¡¡Qamllam kamallawanki
kusisqa wita, saqra kawsanaypaq!! ¡Manam imapaschu!
Ñawichaykipa asiriq ruruchallanmi
–maypacha kamayninwan–,
taripallawan chaynaniraq tutayaypi
maqawaqniy wayraka lloqlla upallalla usyananpaq;
chayllam samaykachin umaypi chaynaña puyu tiyasqanmanta,
sunquypi kichka rawrasqanmantapas,
sumaqta maytuykuwaptin, sunquypi kuyayllataña parwananapaq.
Riparasqay sumaq sumaq llipipipiq, kanchaq Illa;
kankaray chuyay qamaychaykim kamallawan
sunquypi, runapa ñawinpi, uku pacha wiksa ukunpi,
kinraypipas t’iqsimuyu kusisqaña rikcharinanpaq.
Kuyay kanchaywan chiri qasquy llampuyachiq,
qawaykuway-qawaykuway apuchaypa qapaq musyakuynin hina.
Qampiq ñawillaykim kanchariwan, oqlloykita maskaspay,
chaypiña nunay almaypaq kuyayllaña haylli-taki taripanaypaqpas.
Llampuchalla makichallaykim
kamaqllata, kuyarikuq maki taqllakuyninpi
wakcha runapaq samaq punchawta muyurichichkan kunan pachapas.
Chayllam; chayllapaschu.
Ñakarispa mana ñakarispam yupiykita qatichkani
utkupanki maytuykita taripanaypaq,
chayllam kamallawanqa musqukusqay –mama quchapa oqllonpipas–
wichay saywapipas qala chaki purillaspay
wichay atuqña uray atuqkunawan tusuykachanaypaq.
Muchaykuwanallaykim kamallawan,
chayllam, bala tuqyarimuptin
waqrapukupa waqakuyninpi pampakunallaypaq;
harawipa llakinta chinkachinaypaqpas.
Ichapas chaylla kamallawachkan kikin millay wañuyta
aya warkunapi wayuchinaypaq;
paya apuchay nanayninta ankallachispa kawsakunanpaqpas.
Hinatas nin qillqa, qintil awiluypa umanpipas.
Imapas imallataqma.
Illapa
Sumaq sumaq llipipipiq Illa,
taksachalla, chullachalla chukchachaykiypas allintam kamallawan
sumaq kusisqa panpa tusuypi pichiwsa tukuspa,
ñawpa wata, llaqtay Aranjuez panpapi huñunakuytapas tinkinaypaq.
Ñawpa yuyayninpis chaynata nin qintil aqwiluypa qillqanpas;
imapas imallataqmá.
Ñawichaykiypa chawpichallanpim kapuwachkan sunqururuypas;
chayllam,
wichay tawa quyllur chakanapi chuyay kusi taripayanaypas,
chayllam,
chaynatam nin umaypi qillqapas.
Llampuchalla makichaykim,
chaychallam kaynaña wiqiwan hiqipaq sunquytapas samaykachinman.
Mañakuyki: ama upyanay yaku-unuchata usyachinkichu,
imaymana uywamasiymi ñakarinman unquq killawan kuska.
Qamllam chaynaña Ñuqñu Kanchariq Illapa kanki,
chayllam chay; –runa mañakusqaytawan–
apu wamani urqukunapa kanchanpi
awqanakuyniyta tukuchinmanña, qinqu, kinray ñanpi maqawasqantapas.
Sumaq allinsu kanchaq:
kuyaynikiwanmi nanayniypas usyarinqa, llakiypas chinkarinqa;
chayllatam suyasaq
chayllatam; ¡chayllataqchu!
Pinqawasqallaykim, Sumaq Kanchaq Apu Chirapa, almallayta,
almaypa ruwasqantawan katatatachinman: ichachus huchay kanman chay pachaqa,
chayllam llakichiwanman aychaypa qalasqaran ichachus pantasqanpi,
aycha kasqan aychalla llakisqanpi
mana allin t’iqsimuyu kay pachapi rantikusqanmanta.
Chayllam, chayllapaschu.
Mana kasqan huchay tumpawasqanmanta kuyayllapaq waqanallaykim
chaynariraq nina-parata taqtiykamunman,
kachiwan, aquwan timpuchisqata waytallayman;
chaynaniraq wayrakatapas
muyurichimunman kuyasqa mama LaMar quchapa uqllunpipas.
Chayllam.
Sumaq Kanchariq Musuq Illapa:
sumaqllaña qawapayana rirpu-ispihuykim,
ñuqallaypa purikachanay ñantapas kancharinman
manaña kunturpa riqsinan s’eqe suyukunapipas.
Pukru ñawpaqchalkaykim,
chaychallam taripallawanpas ñawpaqmanta rawraq kanchaynillay,
mana allin purinanchikpi tanka-tawna hina yachachiwaqniy,
ranra ranrapi raprallayta mastarispay pawanaypaq;
qachatapas, hillitapas raprallaywan kutipayaspay pichanaypaq,
chayllam.
Wiñaypaqña waqaykuspa ripukunallaykim munay kuyayniypi qasachakun
unqusqa wasapi wañuyta apamuspan,
pisipasqa sunqullaypas katataspanmi, mana imanakuspan
punkun punkun llapan wasipi pituchakuykullan.
Sumaq Kanchaq Illa, llipipipiq apu kanchariy:
yuyaynikitam kutitikrasaq puyuta llaqwastinpas,
intichaymanta killachaykamam
kusi kawsayta pirqanaypaq wakchakuna wasichakunanpaq.
Chayllam llillisqa sunqullaytapas kawsarichin.
Chayllapaschu.
Makichallaykim llachikuyta qaywamuwan,
ripuy-wañuyta amachaspa winay mastariq llaqtata sutikipi pirqanaykupaq,
(ichapas chay llaqtapi kunturwan quchapa atuqninwan kuska rapranta kicharinmanku). Chayllapaschu,
ñawichallaykim qucha patamanpas taripamuwan
saqrapa musquyninpi kumuykachasqaymanta,
kuyasqa sunquña chawpi t’iqsimuyuman chimpaykamunaypaq.
Killaman wichaq ñanpi taripawaspa,
hampuykuy niq simichallaykim kamallawan,
umaymanta llakita qarquspa infirnupa qipanpiña umay chuyananaypaq;
chayllam kasqa pantaykunapa pantayninpi, chayllam.
Sumaq Kanchay, Sumaqllaña Llipipipiq Illapa:
mana pantaypi kuyawasqaykitam suyapayallayman
ñawpaqmanta wiñaykama qunqurisqa.
Chayllam kamallawan chinkana pacha wañuyninpi ñawichayki suyapayanaypaq,
chayllam, chayllañam.
May pachachus kuyasqayki kayman chay pachaqa;
Sumaq Kanchariq Illa, sumaq kawsay,
akllawasqaykiypi ichapas uywamasiypaq wanayninña kanmanpas.
Chayllam.
Manataq chayllapaschu.
Sumaq Kanchaq Munaychallaña Tankar Illa,
llantullaykipas taripawanman wiqillaña ñanniypi chay pachaqa;
sumaqllaña yachaq ñawichakunatam kusichiwaq,
wakcha purikuqta marqaykunanpaq.
Sumaq Munaycha Kanchaq Illariy,
tutayaq killa wasillayta muyuykamunman qunqallawaptiyki hinaptinqa,
lunismanta luniskamach waqallayman chikchiwan kuska mismispay.
Ñawillaykim wayna kayniytapas kallpakachachin;
sunqururullaykim warma kayniytapas kutirichimun.
Chayllapaschu; chayllapaschá.
Ichapas yupillaykiyta qatirikuyman ñawpa watapa qayllanpi chay pachaqa,
ichapas llantullay allachu hina tarpuykunata sisachinman,
saratapas parwachinman hinaptinqa;
yaqaña mana imallapas kusisqa purikuyman, yaqaña mana imalla takikuymanpas.
Qamllatam supapayayki, qamllatam sumaq kanchaq Illa.
Sumaq kanchay:
ñuqam kuyaqniyki kani manaña punchaw asirikusqaykipipas.
Manam imapaschu;
sumaq kanchay qawasusqaykipipas Huatyakuripa aylluntam kusirichichkan kaypipas maypipas.
Ñawichaykipa asikuyllanmi kamallawan,
waqta qawanpi unqusqay chika-chikallanpas samaykunallanpaq;
ichaqa chayllam aypawan,
llaqtapa raymi tusuyninpi sunqururullay timpuykachasqa tusuykachananpaq.
Allichakusaqmi imaymana ñawpa Amarupa wasinpipas, sacristiyapa kamachikuyninpipas,
ichachus ari nisqallanpipas; chakichu nuyusqachu musquynikiman wichiykamunallaypaq;
ichapas rikuranki musyayllapipas wiqiywan Yana Imilla parqusqayta.
Watiqmanta musuqmanta tutan-tutan qallarinay kaptinpas,
sapa Illariypi qallarinay kaptinpas,
ichachu chisimpaywan kuska wañunayaspaypas
yuyarisaqmi pirwallapi paskicha paskin tususqaykita.
Chulla kutillapas
punchawpa wañuyninta muyupayaspaypas qawaykunaypaqmi intitapas watasaq.
Puyutaña paskanay kaptinpas,
wayrakataña qakatyastin tanqaspaypas
ñawpanikimanmi qampuykamusaq Sumaq Kanchaq Illa.
¡Qamllam taripachiwanki intipa wañunan kinraytapas!
¡Qamllapaqmi kusisqa wita-saqra kawsani, Sumaq Illa Warmi!
Killaq Ususin
Kunanmi sutinta yuyarinku
takintapas sukarinku,
ñawpaqtan thuqllisqa purunkunapi
musquyninta tarpurqa
pukyuq ñawinkunapi
misk’i q’apayninta saqispa.
Kunanmi qillqasqanta ñawinchanku
wankaynintapas uyarinku,
ch’isillan qunqasqa wachukunapi
yawarninta ch’aqchuykurqa,
allpaq sunqun ukhupi
willakuyninta qillqarispa.
Kunanmi uyanta llaqllarinku
chayamunantapas willarikamunku,
ñawpaqmi rit’i orqoq sunqunpi
wiskachata hatarichimurqa
hanaq pachakunapi
qapariyninta mast’arispa.
Samayninwanmi ichhupas kusirikurqa
wiqinwantaq rosas wayta wiñarirqa,
panpata hallp’irispanmi
k’irisqa makinwan
hamuq punchawpi waytarinanpaq
musquynintapas panparqa.
Hayllinwanmi rumita q’uñirichirqa
tunruruyninwan tiqsi muyu katkatatarqa,
phinakuyninta khasturispanmi
llaqta masinkunawan
ñawpa wayllukuynin illarinanpaq
samariynintapas watarqa.
Qawayninwanmi thuta kusirikurqa
musquyninwantaq nina rawrarirqa,
ancha wayllukuyninwantaqmi
antawarata kicharisparaq
sara mama chikhllirimunanpaq
sunqunta kallpacharqa.
Mana waqlliq rimariyninmi
chaypi mast’arikurqa
manay chinkaq yupinpas
kaypin tarikurqa
mana wañuq musquynintaqmi
haqaypi paqarimurqa,
qayna punchawmi Urubamba mayu patapi
puriyninta tarirun,
kunanmi pakasqa k’uchukunapi
phiñakuynintapas thapachan
paqarintaqmi p’unchawpa raphinkunapi
kusikuynin wiñarinqa;
kaypin qaqata kurkuchakusparaq
kusi kawsayta chaskiykun,
chaypin qantu waytarinanpaq
Awkiwillkata rimapayarqa
waqpitaqmi yana pichiwmanqa
k’irichasqa q’intimanta willarirqa.
Qichqa-Precipice
but I stumbled and fell.
When I opened my eyes, I saw the Aleph.
There now, a terrace
And so we see life, indeed all of existence.
At these heights, our view unrivaled.
From there, all of us together,
what haven’t we realized, what haven’t we foretold
In the name of qichqa.
precipice.
There now are the wise ones,
Seekers of memories, of consciousness
suspended.
From there now, one lays hold of truth–chiqaq.
And from there, a lagoon is also, lagoon
And from there, a mountain is also, mountain
And there above all else, pacha —all of time and all of space
is pacha.
Chapter Four
Mishki shimita kilkakuna warmikuna: New voices in Ecuadorian Kichwa language poetry written by women
Pakasqa Ñan
Illariypa qawariyninmi
ñawpa kawsayta ullqayrispa
sumaq uyakunata ruwarichin,
munay luych’uchakunataqmi
kharu ñankunapi tarikuspa
kusi kusisqa pitwikachanku.
Ancha munanakuymi
tunas sachaq pachanpi rukupayukuspa
paraq munayninta allwirichin,
urpiq kusikuynintaqmi
pakasqa ñankunapi
kusi kawsayta tarpurin.
Shaynan munanakuyqa, wiñay taki
pukaykusqa phuyukunaq ruphaq rimariynin
wiñay pachaq kallpachakuynin
kapulihina yana ñawichakuna
pisunaypa maki rikranpi
chiri wayraq wiqinkuna.
Shaynan wayllunakuyqa, sumaq wayta
waylla ichuq ch’uya sukariynin
yuraq amanqaykunaq kusikuynin
k’uychiq chukchan
rit’i urquq qasqunpi
purun t’ikaq q’apariynin.
Shaynan wayllunakuyqa, killa k’anchariycha
q’intiq wiñay musquynin
shullaq llanpu uyan
chiqnisqa musquykunapa yuyariynin
pachaq ukhu sunqunpi
upallaypa phiña phiña qapariynin.
Leave It Now Mamaku
So you’re washing once again mamaku, dear mother?
it’s raining now, don’t wash now
there’s water enough
and dirty clothing enough
for your sorrows,
and some days without rain.
Stop washing more clothes mamaku
stop scouring against that rock,
it doesn’t hold your sadness
stop hurting your hands mamaku
these clothes are just¬ dirty tatters,
not my punishment.
Leave it now mamaku,
I beg you
let your tears transform into foamy water
and this wretchedness in the air pursues me
relentlessly
Stop twisting those clothes, no more wringing,
it does no good.
these waters cannot free you from your pain.
Leave it now, leave that timeworn rock
it cannot speak,
leave its pores to guard you laments
speak no more to it.
Leave it now mamaku, for the rain carries on.
Coda
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna: Hybrid voices and verses, beyond the written word, beyond self-translation
Tijeras
Manan pipas qhawanchu manan imatapas
Atinichu ruwayta, rimayta munani
Qhaparispanmi, tukuy runa manan uyarikunchu
Rimasqayta hinaspa nini: Qhaparisaqmi
Uyariy nisqayki
Uyariy nisqayki
Qhawani qanayman tutapi kasqaypi
Qhawani achkita qinaptin uyarini
“Qatiy” nisqanta
Manan pipas hawanchu
Manan imatapas atinichu
Ruwayta rimayta munani
Qhaparispanmi,
Tukuy runa
Manan uyarinkuchu rimasqayta
Qinaspa nini: Qhaparisaqmi
Tukuy kallpaywan
Ima?
Manan pipas qhawanchu manan imatapas
Atinichu ruwayta, rimayta munani
Qhaparispanmi, tukuy runa manan uyarikunchu
Rimasqayta hinaspa nini: qhaparisaqmi
Icha qapariyta sumaqta takisaq chaynatan uyarinqaku
runakuna
Llakisqa qhawani aswan nanayta
Llulla runakuna
Manan allinta ruwaspa
Ñuqanchiq quykunchik atiy ruwasqayninta
Waytata rantispa?
Uyariy nisqayki
Uyariy nisqayki
Manchakuychu rimayta
Manchakuychu rimayta
Mírame, ahora soy más fuerte
Mírame, ya no tengo miedo
Ahora sí, tengo esperanza
Warmikuna […] quñusqa kasun
Qam hina
Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta
Paymi chukuwan chirimanta puka uya, phaspa uya kara suni niraqkuna walin
Payta munaychata sumaqyachin chhika mayhuaywan hatun taytaykunayta
Mana riqsinichu
Mana hamutasqay awqa
Tinkupi wañukunku
Chayna ch’uya sunqullata wañuyta ruran
Aswan allinta
Ñawpa ñuha willayniyta
Kutimusun
Nispachaqa
Manan no, manan no, manan no, manan no
Hina kutiwaqchu
Manan no, manan no, manan no, manan no
Mana ymaypachapas
Manan no, manan no, manan no, manan no
Ñuqapas manan hamutaq wañuyta usuycuniway
Manchakuyta pakiy
Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta
Qam hina
Qam hina
Qam hina
Masillaywanmi wiñani
Ñawikunata wankispa
Puqllaqta qaparichispa
Chaykama brinkaspa
Wayra qasasqa uyayta maqaycun
Mana tukuq ojotay qucha yacuta saruspa chakyita chimpaykun
Chaymi chunka watayuq
Pampa yuraqpipas puturispa
Ñawraypachapi purini, huk runa simimpi tiqsi muyu pachata yachay
Hamutaypaq
Pisipani tanta yakuta chaskiyta
Ya
Kinsa pachapi tukuni, suqta pachapi chayaramuni
Akchi chinkakuyta qallarin hapay hukpa musiani
Qatipaykuwan
Manan no, manan no, manan no, manan no
Yachanichu imata ruwayta
Manan no, manan no, manan no, manan no
Llantunmi chisiyaywan quñunakun
Manan no, manan no, manan no, manan no,
Pipas uyarinchu qispiripachata yachanichuway
Manchakuyta pakiy
Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta
Qam hina
Phaway atiyta kaqta qhawachiy
Phaway astawan amaraq tarinkichu atipayta antinkin
Manchakuyta pakiy
Munani puqllayta
Munani musquyta
Munani asiyta
Munani yachayta
Munani rimayta
Munani takiyta
Munani puqllayta
Munani musquyta
Qam hina
Qam hina
Kaykunapi
Kaykunapi ñuqam purichkani tukuy law takimuspa allinta rimachkani
Wasiymanta lluqsimuspa ñuqam pasarqani
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna apamuchkayki
Hip-hop kay killapi
Tuta hatarimuspa altuman qhawaspa, umayta muyuspa
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Pues hoy desperté con las ganas de querer conocer
viajar, de sentirme bien my friend
y fluyendo con el viento cantar
de toda la cultura que queda en mi retina
cada vez que paso por aquella esquina
de nombre que quedó marcado en la historia de nuestra nación
somos el canto que nunca se perdió
tan fuerte como un tenor que se escucha mi voz
en cada rincón
Kaykunapi ñuqam purichkani tukuy law takimuspa allinta rimanchkani
Wasiymanta lluqsimuspa ñuqam pasarqani
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna apamuchkayki
Hip-hop kay killapi tuta hatarimuspa altuman qhawaspa, umayta muyuspa
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Tranquilo vivo en mi tierra de paisajes y colores
de costumbres y regiones que
al pasar del tiempo formó parte de mi vida
mientras sigo relajado con una sonrisa
Donde el caminar por avenidas de nuestra serranía
Expresión y música para la poesía
de este viajero bohemio que solo danza
con la cultura andina que siente mi alma,
Sí, con la cultura andina que siente mi alma
Sí, con la cultura andina que siente mi alma, que
Kaykunapi ñuqam purichkani tukuy law takimuspa allinta rimachkani
Wasiymanta lluqsimuspa ñuqam pasarqani
Kaymi punchaw qamkunapaq llaqtamasiykuna, apamuchkayki
Hip-hop kay killapi tuta hatarimuspa
Altuman qhawaspa, umayta muyuspa
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik
Haku hermanoykuna qamkuna hatarimuychik,
Si yo digo música tú me respondes “Vida”
Música
Vida
Música
Vida
Si yo digo música tú me respondes “Vida”
Música
Vida
Música
Vida
Si yo digo rap tú me dices “Poesía”
Rap
Poesía
Rap
Poesía
Kaykunapi
Qamkunapaq waykaypanaykuna
Hatariy
Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirhaku
Hatun takikunata ruwaspa qillaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.
Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirhaku
Hatun takikunata ruwaspa qillaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.
Música del barrio andino
Expresiones que narran lo que vivimos
Sonidos que percibimos
Bailes ancestrales en cada camino
Con la fuerza de los andes desde que nacimos
Chicha de jora la vitamina desde antes seguimos adelante retumbando el parlante
Esto que no para energía sara lawa siempre atento con huaraca que se siente en el alma
En cada mañana vamos cultivando en cada párrafo la fuerza de lo mágico solo siéntelo
Saltando con más carnaval ayay chayraq chayraq hamullachkani.
Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.
Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.
Phawarqamuy llusqirqamuy
Corazón contento es lo que yo siento
Qichwapi rimaykuy
En cada momento la fuerza que nace del sentimiento
Una fiesta de colores en cada lugar que representan la diversidad
Tan potente como el canto del harawi
Para poder volar
Solo siéntelo moviéndonos como el río que pasa
Estamos en la casa esto viene de los andes rebeldía pasando por la avenida
El arte que se expresa todos con la mano arriba que se escuche bien fuerte y que esto siga.
Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.
Kay rumipi samachkani kunturkuna phawachkanku
Ñawpaq runakuna kaykunapi purirqaku
Hatun takikunata ruwaspa qillqaspa
Aqata upyaspa hatariykusunchikya.
Kusi kaylla uyarichaykuy
Kusi kaylla kayta urarichaykuy
Kusi kaylla uyarichaykuy
Kusi kaylla kayta urarichaykuy
Elogio de una lengua nativa en la lengua dominante (Garcilaso Inca revisited)
No con los ojos, con los labios en el pezón henchido
te fui prefijando, lengua madre
en la leche, en la boca, en el oído
No en los libros, en el seno materno te hallé
No en la rígida letra, en los sonidos, lengua oral
toda oídos
Ahora riges mi voz, mi oído
río Ene
mi honda caja de resonancia
acata
la leve penumbra cuando comparece
(lactancia materna)
tañido cósmico con el que llega la luz del alba
¡wak!
la exhalación de los bosques neblinosos
todo vibra en el universo
Un ciervo marca su territorio en las nacientes de un río
su pisada en el barro
salto de agua
se cumple en la boca de un niño andino
la intensidad del sol de mediodía, su ardor que refulge ¡k’an!
Indios, mestizos, criollos
es como tener
una oreja más
No en los diccionarios, en el firmamento sereno
resplandece ¡ch’ak!
el lucero del amanecer
la tranquilidad discurre thak
(estado del Buda)
Lengua de músicas aglutinantes
jilguero consorte / canario flauta
consonante vibrante bilabial continuativa
fricativa alveolar aspirada
oclusiva palatal sonora
concha acústica
fuelle
de las sibilantes ensordecidas
alineamiento de sonidos en mi garganta
yo escribo lo que mamé en la leche
y vi y oí
a mis mayores
Lengua madre / lengua útero
sufijos que se enciman
vástagos y rebrotes
en lo alto del paladar
hijuelos clan
(3er Ayllu, Hanan Cusco)
una palabra traba Tiempo y Espacio
otra, sujeta el sol
enseñar, aprender tienen la misma raíz
yacha
nacer, amanecer es lo mismo
