Alida Castañeda Guerra
Ñawinchay, mayqin simipi: 
castellano 
English
Llaqtayqa Tambobamba Apurimac suyupin. Paqarimurqanin chunka qanchisniyuq diciembre killapi, waranqa isqun pachak tawa chunka pusaqniyuq watapi. Llapa yachayniytan ruwaraqani Qosqo llaqtapi, Hatun Yachay Wasi San Antonio Abad nisqapin tukurqani, chaymanta Yachay Wasi Católica nisqapipas.
Purinkichu kaqniymi intirupi llank’achiwaran. Qosqopi, Sicuanipi, Limapi, Huaralpi, Arequipapi, Cerro de Pasco pipas, ichaqa Ayacuchupin unay tiyarqani yaqa kinsa chunka wata. Chaypin rikurqani sasachakuy kawsayta. Sapa punchaw wañuy atipamusqanta. Chay llaqtapa yawarnin hawa, kikin nanasqa uyanpin qilqarqani harawikunata. Mana hukmanta willanapaqmi, anchatan waqarani, anchatapuni unqurunaykama.
Hatun Willakuy/Comisión de la Verdad nisqapi llank’aspapas, manaña tukuykuy atiq runasimipi willakuykunata uqarispay, yapamanta llaki. Imaynas hawantaraq urantaraq imaymana puriqkuna punapi, yunkapi, qheswapipas, allpayuq, uywayuq runa masinchista sipiran mana imamanta. Mana ima yachasqanta, salqa ñankunaman tanqaykuspa, mana ima mikuyniyuq, manaña wasiyuq, wakcha, mana mikusqa mana ima upyayniyuq thampi thampi puriyninpi ayllunkuta ayataña, manakaqtaña saqeykuspanku. K’irisqa puskapi mana yachaq q’aytuta curaraspankun puriyta qallarirqanku.
Ay ñuqapa kawsayniyqa hayk’a unaypicha upallarqan, yaqa chunka watakuna, mana qilqay, mana harawi ruway atiq, ichaqa allinyaruspa kutiramuqtiyqa manaya ima punkupas wisqakuwanchu. Askha huñukunapin kani, mayninpiqa hatun qilqaqkuna ruwasqankupi, kay Perú suyunchispi utaq huk suyukunapipas, maytukuna qespichiq allin yachaysapakunawan. Chaypis askha llaqtakunapi, Juliaca, Ica, Lima, Qosqo, Ayacuho, Junín llaqtakunapi.
Mast’arirqanin harawimauytukunata Voces alzadas nisqata, Crónicas, memorias y algo más nisqatapas. Chaymanta runasimipi, castellanupipas iskay mayt´utan rurarqani Qayani k’anchay qillpa nisqata, chamantataq Jose María Arguedasman haylli nisqatapas.
Kunaqa cuinto qipin purishiani. WillaqCuna sutuyuq huñupi. Ñuqaykuqa kayku machu payachakunañan, intiruman willakuyta apayku. Runasimitataq qispichiyku sapa ima ruwayniykupi. Ñan puriramuykuña askha llaqtakunata, yachayuwasikunapi, llapa qilqana huñukunapipas. Rirqaykun Ecuador suyutapas. Kunan kay pandemia tiepupitaqmi zoom nisqallankupi ruwarqayku Hatun Yachay Wasi Wisconsin llaqtapaq.
Chay huñuykupiqa kimsan ñuqawan rimayku, qelqayku runasiminchista. Chayraqtaqmi kay mana riqsisqa red nisqakunman haykushiayku. Icharaqya allinta yacharuykuman. Radiopipas llank´arqanin, televisiónpaq libreto nisqankupipas.
Qayna watallan ruwarqani Principitu Qoyllur Llaqtayuq nisqa willakuyta Rimaykusunchis huñupaq, chaymantataqmi tikrarani castellanuman Volver a ver nisqa peliculata. Hinaspapas, Ciudad Jardín nisqapaqpas churarqanin kunkayta.
Chayllan.
Alida Casteñada Guerra rikuchin, Qoyllur Llaqtayuq wawamanta (El Principito nisqa willakuyta), “Rimaykusunchis” huñupaq, “Hatun mamakuna hatun taytakuna willanku”, Casa de la Literatura Peruanapaq.
Wakin harawikuna, kikillan harawiq
Chukllachallay
Chukllachaypa
taksachalla punkuchan
chullachalla kusillaki kamaqchan
chay kusillakicham
allichallamanta
pakapachalla
rikran mastarisqa yaykumuspam
tullpa patapi wiñay suyaq
kuyakuyta muchaykun
Ninanchikta
rawrarichimusun
muspaq qusñiqa
mana musyayllam
tutawan kuchka
wanpunqa
Manaya tariwasunchu
Killa mastarikuy pachapich
Kutimuy nanayta usiachisun
imaynaraq
ichaya ultima visllaña.
Qasquypin
huñukuykunqa
sunquchallaykiq kuyakuynin
pacha paqariytataq
ripuypataman purisaq
Icharaq kutimuyta
atiyman
ichallaraq.
Sik’isqa Súmaq Raphi
Tayta inti q’ello
q’ellunmanta tutayaypi
tikrakushiaqtinmi
wayrata mañakurqani
kutimunaykama sutiyki
waqaychananpaq
Tutayaq ñankunatan
hasp’irqani
qanta mashkaspay.
utuskurunapas
qaparimuspanmi
nimuwaran
manan rikunichu.
Manan hayk’aqpas
rikunichu nispa
K’irisqa puriyniytaqmi
salqa puriq chakiyta
churarqan q’alay q’alay
panpaman
manchakuy
sasachakuykunapi
urmanankama
Manaña tukukuq
llakiytaqmi kallpaytapas
tutayachiran.
Kikin hanaq pachapi
yupin saqeq yarqhatapas
hasp’ispaymi
purirqkani qanta
mashkaspay,
saphiykimanta sik’isqa
sumaq raphi.
Chiri paraq rit’inta
aparikuspaytaqmi
lluqsirqani intiwan
kushka. Ichaqa lliwmi
¡Chaniq ch’in!
Tuparqanin chunka,
pachak, waranqa ñoqa
hina puriqkuna
ch’uspanpi upallachisqa
qoqawnin apashaqwan.
Ch’usaqmi ñankuna
pachapas chinkarunmi
Warma weqeywan
qarpasqay purun
t’ikatan mashkashiani
rap’ichanpi kallpaykita
ñoqaq kallapaytawan
churaykuspa
sut’illanta qanta
nimunaypaq:
¡Tarisqaykin!
Wañunaykama
mashkaspapas
¡Tarirusqaykipunin!
Qarqusqa Ripuy
Pachaq tukuyninpim
warmakawsay puririn
auki taytakunawan kuskanchakuspa
Chakiykunataqmi
qallarisqa yupiyta muntipi saqin
Qarqausqa ripuytaqmi qallaykum
Maykaman purina?
Imam mikuna?
Imatam irqikunaman quna?
Maypim tutayaq punchawpi qanrachasqanku
sumaq warmikunaq mujun?
Imaraq chay tutapunchawpi
kawsaypa paqarimuynin?
Maypiraq sutinku?
Kukapa rapichallanmi
ñawsa tampiyninwan
ichu ichuk sunqunpi
puriyniyta pakan
Warmikunataqmi
llakinpatapi sunita sayan
payukunaqa
ritipa manaña kutimuq
kuchuyninmi
Mulliq huchuychalla ñawinchantaqmi
warma kawsayta pakan,
manchapakuspanmi
llaqtallayqa puririn
kay qarqusqa puriyqa ñuqaqmi nispa
Lliwchaykutaqmi puririniku
kirisqa puskapi
sachakuyniykuta awaspa
Chusaq Chunyaq Pacha, Chinkaq Pacha
Yupiykita qatipaspan
chinkaq runa masiy
mana reqsisqa ñankunapi
thampishiani
Kishkapas manan
kiskachu kasqa
rumipas llamp’u llamp’un
llakisqa puriq runapakqa
Qaqa ñankuna purisqaypitaqmi
ch’aki wayq’o ukukunamanta
wiqiywan karpasqa t’ika
paqarimushian
Imaynas Inti
tukuy p’unchaw purisqanpi k’anchaynita
ñawsayachin
chhaynan hatun llakiq ñit’isqan
suyani
mama killaq
lluqsimuyninta
Manaña samayniyuqtaqmi
wayraman llakiyta
q’ipichishiani
rumi patapi saqeykuspa
qaqaq sonqonpi
waqaychananpaq
Maypiraq kanki wasimasillay
maypiraq llaqtamasiy
maypiraq kanki runa masillay
piraq mana munashiaqta apasunki
Puku pukullan willariwan
yawar mayupin
tullullanña tuytushian
kishka patapin chukchallanña
qheparun nispa
(Taki)
“Ay tuytunki tutunki
yawar mayupis
tuytunki”
Niwantaqmi
manan kunanqa
kinsallachu pacha
nitaqmi uku pacha, kay pacha
hanaq pachallachu.
Ayacuchukunapa
K’irisqa sonqunmantan rikhurimun
huk mana reqsisqa pacha
chinkaq ch’usaq pacha nisqa
Khuyasqayki runa masiykitaqa
ñawinta tutayarachispankun
wikch’uykunku
allpaq sonqonpi
q’osñi yakuyuq
mayuman
Chay yaqa kallpaypa atipasqan
uyarishiaqtiymi
qori rapra siwarq’enti
chay mana hayk’aq
tutakunapi phawaq urpi
rikraypatapi tiyaramuspa
rinrillayman takiykamun
Sutinqa manam
thasnukunqachu
manan ushpayanqachu
sichuri yuyaniykipi
sonqoykupi allinta
mat’iykunki chayqa, nispa.
Kutimunqan
qoyllurkunaq marq’arisqan
tayta intipa kanchayninwan
mama killapa llanthunpi kutimullanqan
Chaymi sunita sayanki
mana hayk’aq qunquraspa
mana piman pituchakuspa mamay.
Chay chunyaq
pachatan
wachachimusun
allin samaypi
musuq kawsayman
Manaña pipas
manaña maypas
manaña hayk’aqpas
muchuy wañuy
kutichimunanpaq
Chaymi llakyniypa q’aytunta
Kururaspa
allinta kallpachakuspay
sunita sayarini
mana qhipata qhawaripa
¡kutimuy! ¡kutimuy!
nispan qaparini
Ñoqa
hatun sonqo warmi
mamakunaq maman
uyariruni nanasqa qoyqukunata
Huñumuy mamay
yana makikunaq kuchusqan
chaki makiyta
umayta, rikrayta kutichimuy
(Taki)
“Siwarq’entillay
qori rapracha
maypitaq kanki”
Kaypin kashiani mamallay
suyashiaykin
kaypipuni
rapraywan wisq´aykusun
wiñaypaq
chay ch’in chay ch´usaq pachata mana hayk’aq
khuyasqayki wawaykikunata mullp´urunanpaq
(Taki)
“Haku mamay puririsun
wawaykita mashkamusun”
Kutimunqan musuq kawsay
hamunqan alli allin kawsay
Hinan kanqa
hinapunin
