ayllupi kawsaymanta

Barrosa Barroca

Chaysi tiyuy Lolo Fernandez
taytayta
‘Yaw Epifanio
qello wakayta
Barrosa nisqanta
Vendiykimanchu’ nisqa

Preciomomantaña rimachkaptinkus
mamitay taytayta kamachisqa
‘chay wakaqa tulluy tulluyllaña
ama nisyutachu paganki’
nispa

Chaymanta mayqin punakupiraq
taytay qepakusqan qipataña

Wachipapiña kaptiyku

Mayqenpi machakusqanpim
Tiyuyqa mamitayta
Kamipayaq karqa:
‘millaymi kanki,
manan wakay valesqanta pagawarankichu’
nispa.

Mamitaytaq mana imatapas
kutichinchu.

Unay unaymantaraq

Manaña pani tura
awqanakunankupaq

Barrosachaqa
Waraqupi qaqaparusqa

Hinaptinmi awlitay mama Felico
Condorchallay Aymaraeswan
llapan ismukuchkaq aychata
uruchayuqtaña
apachimuwarqaku

Urunta picharispaya
charkita ruwarqaniku

Hinaspan mamitay
sara lawachata
Ollukito con charkitapas

saksanankama
obispo wiqsayoq kanankama
tiyuyta mikuchin

‘Amaña imatapas
Barrosamantaqa rimayñachu’
nintaq

Kunanñataq

Sapanka barroco poesiamanta
Rimaykuptinku

Ancha anchata puramente awir
Barrosachaymanta yuyarini

Manachiki
Kay Nuyorkunapiqa ni charkipas
Ni cochayuyupas kanchu:

La waka es poesia wakatakillata
facebukipi mayqinpi rikurini

Tiyuyqa poeta y torero karqa
Chay Barrosa wakachaytaq literata chiki1

1 Agradezco la corrección de estilo en quechua de Alejandrina Misme, Hugo Carrillo, y Hernán Hurtado.

Si pues sipas

Patibamba urayninpi
Huambarqa chutarayachkan
Mana Adelaininta
Aqawasipi aypayta atispa
Imarayku si pues sipas
Siminta
Maski tinaja qayllanpi harawiq kananta
Chakichinki
Wayra umalla rumi patanpi
Llunlullaña
Loqlollaña rimaykustin
Mana uma poesia
Mana runa
Unay uno
Iskay yaku
Qakuchi niñacha
Chicharunniykita munachkani
Chay chaykita
Wankarani kachichayoq
Kachi kachicha
Gustupaqa aswan katillanoman tiqraykusun
ima simipipas
Upallalla
Llullu llullucha
Wayqokunapi takipakuq
Takierto nispalla
Awer niway
Aysariway
Wakachuta
Pikichaki
Tunas qayta
Leche timpu
Waytapallana
hanay orqupi ruwachanki

1“Killan Killan kutipakuq sipas” 08/07/17

Saki Mamaku / Poema 26

kutinchu takshakunki mamaku
ama takshaychu tamyakunmari
yakuka yapapashmari
kikin llakikunapak ashtaka mapa churakunakunapash
inti punchakunapash tiyanmari
ama ashtawan churakunakunata hakukuychu
ama takshana rumita hakukuychu
ama kanpa makikunata chukrichiychu
mana kanpa llakikunaka
sakiy churakunakunallamari
mana ñuka llakichu
sakiy mamaku mañanimi
kanpa wikikunaka pusku yakuman tikranmari
chay ashnapash ñukata kichkikunmari
sakiy ama kapikuychu mana kanpa llakikunaka
chay tukurikuk rumita sakiy
pay mana kanpa llakita apankachu
ama kutinpash paywan rimakuychu ninika
sakiy mamaku
tamya manarak paskarishkachu

52

tamya pakarimuni sumaklla
pankalla
mana pipa makipi wataytukushka kuyaylla chumpikunawanlla
pillurishka
ñuka samaypash tamya yaku urmakshinami wakakun
ñuka aychapash
ñawpa urkukunashina pukumukun ñawpa mamakunapa ushay
katimushka

chinkarishka ayllukunapa puma aya
tarimushka ñuka hatun mamami
chayamushka
tamya yakushina
mishki shimikunata apamushpa kunkarishka takikunata
uyachishpa paymi paypakaman shamushka may ninan
warmi kashka

Qarqusqa Ripuy

Pachaq tukuyninpim
warmakawsay puririn
auki taytakunawan kuskanchakuspa

Chakiykunataqmi
qallarisqa yupiyta muntipi saqin

Qarqausqa ripuytaqmi qallaykum

Maykaman purina?
Imam mikuna?
Imatam irqikunaman quna?
Maypim tutayaq punchawpi qanrachasqanku
sumaq warmikunaq mujun?
Imaraq chay tutapunchawpi
kawsaypa paqarimuynin?
Maypiraq sutinku?

Kukapa rapichallanmi
ñawsa tampiyninwan
ichu ichuk sunqunpi
puriyniyta pakan

Warmikunataqmi
llakinpatapi sunita sayan
payukunaqa
ritipa manaña kutimuq
kuchuyninmi

Mulliq huchuychalla ñawinchantaqmi
warma kawsayta pakan,
manchapakuspanmi
llaqtallayqa puririn
kay qarqusqa puriyqa ñuqaqmi nispa

Lliwchaykutaqmi puririniku
kirisqa puskapi
sachakuyniykuta awaspa

Chusaq Chunyaq Pacha, Chinkaq Pacha

Yupiykita qatipaspan
chinkaq runa masiy
mana reqsisqa ñankunapi
thampishiani

Kishkapas manan
kiskachu kasqa
rumipas llamp’u llamp’un
llakisqa puriq runapakqa

Qaqa ñankuna purisqaypitaqmi
ch’aki wayq’o ukukunamanta
wiqiywan karpasqa t’ika
paqarimushian

Imaynas Inti
tukuy p’unchaw purisqanpi k’anchaynita
ñawsayachin
chhaynan hatun llakiq ñit’isqan
suyani
mama killaq
lluqsimuyninta

Manaña samayniyuqtaqmi
wayraman llakiyta
q’ipichishiani
rumi patapi saqeykuspa
qaqaq sonqonpi
waqaychananpaq

Maypiraq kanki wasimasillay
maypiraq llaqtamasiy
maypiraq kanki runa masillay
piraq mana munashiaqta apasunki

Puku pukullan willariwan
yawar mayupin
tullullanña tuytushian
kishka patapin chukchallanña
qheparun nispa

(Taki)
“Ay tuytunki tutunki
yawar mayupis
tuytunki”

Niwantaqmi
manan kunanqa
kinsallachu pacha
nitaqmi uku pacha, kay pacha
hanaq pachallachu.
Ayacuchukunapa
K’irisqa sonqunmantan rikhurimun
huk mana reqsisqa pacha
chinkaq ch’usaq pacha nisqa

Khuyasqayki runa masiykitaqa
ñawinta tutayarachispankun
wikch’uykunku
allpaq sonqonpi
q’osñi yakuyuq
mayuman

Chay yaqa kallpaypa atipasqan
uyarishiaqtiymi
qori rapra siwarq’enti
chay mana hayk’aq
tutakunapi phawaq urpi
rikraypatapi tiyaramuspa
rinrillayman takiykamun

Sutinqa manam
thasnukunqachu
manan ushpayanqachu
sichuri yuyaniykipi
sonqoykupi allinta
mat’iykunki chayqa, nispa.

Kutimunqan
qoyllurkunaq marq’arisqan
tayta intipa kanchayninwan
mama killapa llanthunpi kutimullanqan

Chaymi sunita sayanki
mana hayk’aq qunquraspa
mana piman pituchakuspa mamay.

Chay chunyaq
pachatan
wachachimusun
allin samaypi
musuq kawsayman

Manaña pipas
manaña maypas
manaña hayk’aqpas
muchuy wañuy
kutichimunanpaq

Chaymi llakyniypa q’aytunta
Kururaspa
allinta kallpachakuspay
sunita sayarini
mana qhipata qhawaripa

¡kutimuy! ¡kutimuy!
nispan qaparini

Ñoqa
hatun sonqo warmi
mamakunaq maman
uyariruni nanasqa qoyqukunata

Huñumuy mamay
yana makikunaq kuchusqan
chaki makiyta
umayta, rikrayta kutichimuy

(Taki)
“Siwarq’entillay
qori rapracha
maypitaq kanki”

Kaypin kashiani mamallay
suyashiaykin
kaypipuni
rapraywan wisq´aykusun
wiñaypaq
chay ch’in chay ch´usaq pachata mana hayk’aq
khuyasqayki wawaykikunata mullp´urunanpaq

(Taki)
“Haku mamay puririsun
wawaykita mashkamusun”

Kutimunqan musuq kawsay
hamunqan alli allin kawsay

Hinan kanqa
hinapunin

Pitaq Kani?

K’anchaptin llantuyta maskakuni,
qawarikuspa k’atatani,
ch’in niqpi sunquykita
uyarini.

Intipa sunkanpi
musquyniy k’añakun.
Hanaq pachapa llimpi uchpakuna
tuta chayanankama mayt’uykuwan.

Urqukunapa kallpan
mana llakikuspa saqiwan.
Kachiyuq wiqiywan
chinkaq yupiykunata aytini.

Mana usyaq kusikuywan
tusustin suyayki.

Yachankiñachu kunan
¿pitaq kani?

Apachita

Pichinkupa takinta
mana uyarispa
rikchariyta chiqnini.
Ñawiyki mana k’anchaptin,
chilliku mana takiptin,
¿imapaqmi kawsayman?

Manam apachita
ñanniykipi kanichu.
Chusaqpi manam imaypas
ñuqapa kawaqchu.

Kuyakuq miski asnayki
hap’iwaptinpas.
Much’aykikuna k’añawaptinpas
manam imaypas qampa kasaqchu