Pachakutipaq e-mail 2

Pablo Andrés Landeo wawqiypaq,
Aqupampa nuwilanrayku

 

Ruwashaykiku

Ancha suyasqa PA CHA KU TIQ, nuqayku, hawayñiykikuna, usqay kutimunaykita sunquykuwan watuspa, tiqsi muyuq llapa suyunkunaman t’akarikuyku. Ichaqa, chay karu llaqtakunapiña kaspapas, kunputadurapiña qillqaspapas, rimasqaykitan, huk rimaykunawan kuskata parlashayku, mana p’inqakuspalla rimakushayku. Hatun Plasakunapi, hanaq pacha hasp’iq wasikunapi, runa hunt’a hatun k’iqllukunapipas, misk’itapuni rimakushayku, wawaykuwan yanaykuwan. Uniwirsidadkunapipas, simiykita yachayñiykitawan mast’arishayku, yachachishayku. Huk hanaq pachakunapi mana riksisqa ima kawsaqkunatapas, Voyaguer muyuchapi, qhiswa siminchispi ñan napayukuykuña. Takinchiskunapas yutubirpiñam aswantaraq tiqsi muyuta tusuchishan. Ñan hatun willakuy nuwilatapas qillqaruykuña simillanchispi. Apullay, chayta willarikuyki sunquyki

Shaynatan nuqayku, hawayñiykikuna, llapallaykupuni, kutimunaykita qallarishayku. Kay qullqillawan kawsaytapas, runaq ch’uya munaywanmi wiñaypaq siq’upusaqku. Pachamamawan allinlla kawsaywanmi, kapitalismuq kawsay wañuchisqanta kaqmanta kawsarichisaqku, munayllawan ñuqanchispa runakunaq wayllukuyllawan. Arí shaynapunim kanqa. Saminchawallaykuya, kuraq apullay. Kawsaq sansa samayñiykiwan allinta kallpachawayku, ruwakunaykita tukunaykupaq. Hatun Pachakuti, ñuqaykun ruwashaykikuqa manam hukkunachu. Qillqaywan runata qispichishayku, manaña pipas tayta mamanchista kallikunapi saruchananpaq; manaña pipas wawqipananchispa allpanta, ununta, sach’anta, qurinta, qullqinta, antantawan qichunanpaq; manaña pipas p’inqay ñawiwan qhawawasunanpaq, nuqaykun ruwashaykiku, PACHAKUTIY, kunanqa qispiymanmi kutirishanki. Kunanqa llallishanchismi wiñaypaq wiñayllapaq, ancha suyasqa PA CHA KU TIQ.

Si pues sipas

Patibamba urayninpi
Huambarqa chutarayachkan
Mana Adelaininta
Aqawasipi aypayta atispa
Imarayku si pues sipas
Siminta
Maski tinaja qayllanpi harawiq kananta
Chakichinki
Wayra umalla rumi patanpi
Llunlullaña
Loqlollaña rimaykustin
Mana uma poesia
Mana runa
Unay uno
Iskay yaku
Qakuchi niñacha
Chicharunniykita munachkani
Chay chaykita
Wankarani kachichayoq
Kachi kachicha
Gustupaqa aswan katillanoman tiqraykusun
ima simipipas
Upallalla
Llullu llullucha
Wayqokunapi takipakuq
Takierto nispalla
Awer niway
Aysariway
Wakachuta
Pikichaki
Tunas qayta
Leche timpu
Waytapallana
hanay orqupi ruwachanki

1“Killan Killan kutipakuq sipas” 08/07/17

Mamaquca

Titiqaqa mama quca1
hanaq pacaq waqayni qispi umiña
kusi sunqun qhawaykuyki ñawiri hunt’ata
kawsayniytaqmi wayt’arin sumaq sani unuykipi

Sapa p’uncay illariqtinmi
Inti tayta muc’arisunki
quri siminpa yawrayninpitaq
muyuykuqniyki urqukunantin
pukaq’umirraq saniq’illuraq
imasumaqta t’ikaykacanki

Cawpi p’uncay cayamuqtintaq
lirpuman tukun unuyki
rit’i c’ulluyuq apukunaq
uyanku qhawakunanpaq

C’anpiq tutaq p’anpaykusqantaq
yana lliklla hina mast’arikunki
khutu wayrawan aytiykukuspa;
t’uqyaq qhaqyataq lliplliyninwan
q’inqupallayta awarin
k’upacasqa unuykipi

1Kilku Warak’a sapaq qillqasqan. Hinaqa, runasimipi, manan “ch” qillqasqachu, pay “c” qillqasqami; chaymanta, “qucha”, tukupun “quca”.

Chinli harawikuna

Aqsumama (00:05)

Supaypa qispichisqan
Llumchuy Waqachiq
waynaytam qichuwanki.

Pantapakuy (00:17)

Millay qatqi rurucha
“Yarqallaptinqa
mikuwanqam” ninkichu?

Chinka Chinka (00:28)

Killinsañam sunquypas
Suyaymanqraqchu
Qamya api sipaschata?

Llama Nakay (00:40)

Yawriwan… yawrichawan
Qasquchallaypi
Ama kuchilluwanqa

Machay-Machay (00:53)

Chay kuyakuyniykiqa
Paqpa aqam kasqa
Tuta punchaw machachikuq

1Pintar el instante, la naturaleza de las emociones, la belleza en vuelo como hace el hayku, es posible desde el quechua. El humor, la sátira, el erotismo, y toda la sensualidad posible, expresados con brevedad generan una sensación extraña, llaman la atención, deleitan, fascinan, ruborizan. La economía de palabra y la capacidad abarcadora de las ideas que se expresan son fundamentales. “Chinli” significa breve, frágil, pequeño, instantáneo, acaso una alusión a la poesía fugaz que teje un picaflor o una mariposa en vuelo que juega y se enreda con su yana.

Invocación de Aqaymarka Apu

Aqaymarka Apu
qampa runallaykim kani.
Qampam kay sara
kay chaki-taklla.
Tulluypas qampapunim…
Chaskiykullaway.

Aqaymarca Apu
sabes bien
son tuyos el maíz, el arado,
son tuyos también mis huesos.
Acógelos…

Más allá de la plaza y los danzantes
un ebrio, tendido sobre la vereda,
balbucea lamentos:

Ñuqas kani mayu rumi
qaqamanta urmaykamuq
mana mamayuq mana taytayuq
solitito kay mundupi.

Pletórico de guisos y ají amarillo
el alcohol asciende hacia la cumbre del Aqaymarca.
En la parte posterior
maíz fresco en verdes andenes.
Canta endechas de amor el Yanamayo
no fúlgidas maromas de oro sino de plata.

Dicen que las huestes de Atahuallpa
arrojaron sobre estas aguas el cadáver de Huáscar Inca.

1“Indias”, de José Clemente Orozco, en la exposición “MEXIQUE-1900-1950”, que se realizó entre 2016-2017, en el Grand Palais, de París. Al hallarme con este cuadro, quedé sin argumentos, estremecido con tanta belleza, amor y dolor. Me dio la impresión de que la imagen de la mujer del primer plano y yo andábamos buscándonos desde nuestros orígenes para hallarnos precisamente allí. Habíamos recorrido caminos desconocidos, habíamos sufrido tanto, para encontrarnos aquel día. Hasta entonces tenía escrito uno que otro poema en quechua pero con traducciones libres al español o intercalando estrofas en español como en el poema “Invocación de Aqaymarka Apu”. Este encuentro fue iluminador. Súbitamente sentí la necesidad de descargar la emoción del encuentro en un poema que se hicieron poemas. El resultado es un breve corpus de poesía quechua inédito y sin traducción. “Warmi”, proviene de ese corpus. Los chinli harawi (variaciones de haiku) son de reciente creación y responden a la necesidad de renovar la poesía quechua y a su vez de enriquecerla. Tanto “Warmi” como los chinlikuna fueron escritos en París. “Invocación de Aqaymarka Apu” corresponde a un libro inédito de los noventas.

Warmi

Imaymana rurukunapa sunqunmi kanki
challwapa challwa kaynin
mana riqsisqa kanchikunapa qallariynin.

Ruruykim kani samayniykiwanmi purichkani
chaynallam kanqa kaypacha tukuptinpas.

Nanasqa makillaykiwan aytuykuspa
millqayniykipi siriykachiy chinkasqa wawaykita.

1“Indias”, de José Clemente Orozco, en la exposición “MEXIQUE-1900-1950”, que se realizó entre 2016-2017, en el Grand Palais, de París. Al hallarme con este cuadro, quedé sin argumentos, estremecido con tanta belleza, amor y dolor. Me dio la impresión de que la imagen de la mujer del primer plano y yo andábamos buscándonos desde nuestros orígenes para hallarnos precisamente allí. Habíamos recorrido caminos desconocidos, habíamos sufrido tanto, para encontrarnos aquel día. Hasta entonces tenía escrito uno que otro poema en quechua pero con traducciones libres al español o intercalando estrofas en español como en el poema “Invocación de Aqaymarka Apu”. Este encuentro fue iluminador. Súbitamente sentí la necesidad de descargar la emoción del encuentro en un poema que se hicieron poemas. El resultado es un breve corpus de poesía quechua inédito y sin traducción. “Warmi”, proviene de ese corpus. Los chinli harawi (variaciones de haiku) son de reciente creación y responden a la necesidad de renovar la poesía quechua y a su vez de enriquecerla. Tanto “Warmi” como los chinlikuna fueron escritos en París. “Invocación de Aqaymarka Apu” corresponde a un libro inédito de los noventas.

Kawsaq

Wichq’ariypas aychayta,
k’iriypas sunquyta,
qhachuypas ch’ukchayta,
waskhachaypas makiyta chakiyta.

Ichapas,
ichapas mana sayankichu
kurkuy ismunankama.

Chayna kaptinqa,
kuruykunallam apawanqa
Pachamamaykama.

¡Purillasaqtaq chaypipas!
Sach’akunata mikhuchisaq
ismusqa qaraywan.

Arí, ima qhuratapas ruruchisaq,
turaykuna ñañaykuna
mikhunankupaq.

Turankunallataq
ñañaykunallataq
aswan kallpachakunqaku
llanllarisqaywan.

Hinallataq
qhaparisaq
turaypa ñañaypa kunkanpi:

Ari! Quechua kani
Ari! Aymara kani
Ari! Mapuche kani
Awajun!
¡Imatapas ruwaway!
¡Imatapas ruwaway!

Ichaqa, mana hayk’appas
qichuwankichu
pim kasqayta.