T’ikha Takiy / Canto a las flores
Ñawinchay, mayqin simipi: castellano English
, AymaraMalwa saphi malwa saphi
munasqay luma wasapi
Raíz de malva, raíz de malva
mi amado vaga por cerros vacíos
Juch´uy nuqa kaxti
intipis phawarin
kunan wiñapuxtin
intipis pakaykun
Cuando era niña
el sol subía
ahora que me acerco al fin
el sol baja
Phuyu phuyumuchhan wayrawan jamuchhan
runa jamuchhan kuyay kuyay jamuchhan
Las nubes se asoman, el viento sopla
las personas vienen, de pena vienen
Parawan suxrawan jamuchhan
qanrayku jina jamuchhan
Con lluvia viene, con viento viene
por ti así vienen
Silisti mayu pukara pampa
noqa purimuni qanta mask´aspa
Por el río azul, por la pampa de Pukara
En busca de ti caminaré
Kay chikaymanta chikaylla purinki
kay karumanta ama munankichu
Por estas cercanías has de llegar
por esas lejanías no has de querer ir
Ima munaspa qhipay purinki
nuqata qanta maskaspa
¿Qué queriendo llegaste por mi detrás?
… y yo en busca de ti
Uraymayuntachus risax
wichay mayuntachus risax
mayllapichus taripallasqayki
Iré por el río de abajo
Iré por el río de arriba
¿Dónde te encontraré?
Ururu pampa richhaspa
Bolivia mask´aspa
Dalias t´ikasta pallaspa
Waqaspa purini
Caminando por las pampas de Oruro
buscando Bolivia,
Recogiendo flores de dalia
Llorando siempre he caminado
Llijllitayta chinkachikurqani
Ururumanta kunan ripuchhani
Me estoy yendo de Oruro
Perdido mi aguayo
No hay razón para quedarme
Kuntursituy altu phawa
Yurax chalinita wataykusqa
illimani limantachus phawachhanki
Mayllapitax purichhanki
El cóndor que vuela por las alturas
Con su chalina blanca amarrada
Pasando por el cerro Illimani
¿a dónde siempre estará yendo?
Qanllachu nuqapax
Nuqachu qanllapax
Kayjina waqanaypax
Tú serás para mí
Yo seré para ti
Para estar siempre juntos
…llorando
Suwasqayki pusasqayki
Sunqa ukunta pusasqayki
Te voy a robar
te voy a llevar
Para dentro de mi corazón
Te voy a llevar
Watakuna: |
---|
Suyu/Mama llaqta: |
---|
Llaqta: |
---|
Harawiqkunaq phurman: | T’inkisqa, Chunka iskaysilawayuq, Suqtasilawayuq, Iskaysilawayuq utaq yanbiku, Tawachasqa wirsukuna, Yanantin |
---|
Harawikunaq rimananmanta: | chakra ruwaymanta, sach'amanta, uywakunamanta (kawsananpaq), Antiq Pachamaman, Anti Hamut’aymanta, warmiq kallpanmanta, kichwa (runa) kasqanmanta, khuyanakuymanta, llakikuy, mitmaymanta, llakisqa, pacha, kawsay |
---|
Wakin harawikuna, kikillan harawiq
Kikillan harawikuna
Warmi
Imaymana rurukunapa sunqunmi kanki
challwapa challwa kaynin
mana riqsisqa kanchikunapa qallariynin.
Ruruykim kani samayniykiwanmi purichkani
chaynallam kanqa kaypacha tukuptinpas.
Nanasqa makillaykiwan aytuykuspa
millqayniykipi siriykachiy chinkasqa wawaykita.
Manataq musqunichu
¡¡Qamllam kamallawanki
kusisqa wita, saqra kawsanaypaq!! ¡Manam imapaschu!
Ñawichaykipa asiriq ruruchallanmi
–maypacha kamayninwan–,
taripallawan chaynaniraq tutayaypi
maqawaqniy wayraka lloqlla upallalla usyananpaq;
chayllam samaykachin umaypi chaynaña puyu tiyasqanmanta,
sunquypi kichka rawrasqanmantapas,
sumaqta maytuykuwaptin, sunquypi kuyayllataña parwananapaq.
Riparasqay sumaq sumaq llipipipiq, kanchaq Illa;
kankaray chuyay qamaychaykim kamallawan
sunquypi, runapa ñawinpi, uku pacha wiksa ukunpi,
kinraypipas t’iqsimuyu kusisqaña rikcharinanpaq.
Kuyay kanchaywan chiri qasquy llampuyachiq,
qawaykuway-qawaykuway apuchaypa qapaq musyakuynin hina.
Qampiq ñawillaykim kanchariwan, oqlloykita maskaspay,
chaypiña nunay almaypaq kuyayllaña haylli-taki taripanaypaqpas.
Llampuchalla makichallaykim
kamaqllata, kuyarikuq maki taqllakuyninpi
wakcha runapaq samaq punchawta muyurichichkan kunan pachapas.
Chayllam; chayllapaschu.
Ñakarispa mana ñakarispam yupiykita qatichkani
utkupanki maytuykita taripanaypaq,
chayllam kamallawanqa musqukusqay –mama quchapa oqllonpipas–
wichay saywapipas qala chaki purillaspay
wichay atuqña uray atuqkunawan tusuykachanaypaq.
Muchaykuwanallaykim kamallawan,
chayllam, bala tuqyarimuptin
waqrapukupa waqakuyninpi pampakunallaypaq;
harawipa llakinta chinkachinaypaqpas.
Ichapas chaylla kamallawachkan kikin millay wañuyta
aya warkunapi wayuchinaypaq;
paya apuchay nanayninta ankallachispa kawsakunanpaqpas.
Hinatas nin qillqa, qintil awiluypa umanpipas.
Imapas imallataqma.
Illapa
Sumaq sumaq llipipipiq Illa,
taksachalla, chullachalla chukchachaykiypas allintam kamallawan
sumaq kusisqa panpa tusuypi pichiwsa tukuspa,
ñawpa wata, llaqtay Aranjuez panpapi huñunakuytapas tinkinaypaq.
Ñawpa yuyayninpis chaynata nin qintil aqwiluypa qillqanpas;
imapas imallataqmá.
Ñawichaykiypa chawpichallanpim kapuwachkan sunqururuypas;
chayllam,
wichay tawa quyllur chakanapi chuyay kusi taripayanaypas,
chayllam,
chaynatam nin umaypi qillqapas.
Llampuchalla makichaykim,
chaychallam kaynaña wiqiwan hiqipaq sunquytapas samaykachinman.
Mañakuyki: ama upyanay yaku-unuchata usyachinkichu,
imaymana uywamasiymi ñakarinman unquq killawan kuska.
Qamllam chaynaña Ñuqñu Kanchariq Illapa kanki,
chayllam chay; –runa mañakusqaytawan–
apu wamani urqukunapa kanchanpi
awqanakuyniyta tukuchinmanña, qinqu, kinray ñanpi maqawasqantapas.
Sumaq allinsu kanchaq:
kuyaynikiwanmi nanayniypas usyarinqa, llakiypas chinkarinqa;
chayllatam suyasaq
chayllatam; ¡chayllataqchu!
Pinqawasqallaykim, Sumaq Kanchaq Apu Chirapa, almallayta,
almaypa ruwasqantawan katatatachinman: ichachus huchay kanman chay pachaqa,
chayllam llakichiwanman aychaypa qalasqaran ichachus pantasqanpi,
aycha kasqan aychalla llakisqanpi
mana allin t’iqsimuyu kay pachapi rantikusqanmanta.
Chayllam, chayllapaschu.
Mana kasqan huchay tumpawasqanmanta kuyayllapaq waqanallaykim
chaynariraq nina-parata taqtiykamunman,
kachiwan, aquwan timpuchisqata waytallayman;
chaynaniraq wayrakatapas
muyurichimunman kuyasqa mama LaMar quchapa uqllunpipas.
Chayllam.
Sumaq Kanchariq Musuq Illapa:
sumaqllaña qawapayana rirpu-ispihuykim,
ñuqallaypa purikachanay ñantapas kancharinman
manaña kunturpa riqsinan s’eqe suyukunapipas.
Pukru ñawpaqchalkaykim,
chaychallam taripallawanpas ñawpaqmanta rawraq kanchaynillay,
mana allin purinanchikpi tanka-tawna hina yachachiwaqniy,
ranra ranrapi raprallayta mastarispay pawanaypaq;
qachatapas, hillitapas raprallaywan kutipayaspay pichanaypaq,
chayllam.
Wiñaypaqña waqaykuspa ripukunallaykim munay kuyayniypi qasachakun
unqusqa wasapi wañuyta apamuspan,
pisipasqa sunqullaypas katataspanmi, mana imanakuspan
punkun punkun llapan wasipi pituchakuykullan.
Sumaq Kanchaq Illa, llipipipiq apu kanchariy:
yuyaynikitam kutitikrasaq puyuta llaqwastinpas,
intichaymanta killachaykamam
kusi kawsayta pirqanaypaq wakchakuna wasichakunanpaq.
Chayllam llillisqa sunqullaytapas kawsarichin.
Chayllapaschu.
Makichallaykim llachikuyta qaywamuwan,
ripuy-wañuyta amachaspa winay mastariq llaqtata sutikipi pirqanaykupaq,
(ichapas chay llaqtapi kunturwan quchapa atuqninwan kuska rapranta kicharinmanku). Chayllapaschu,
ñawichallaykim qucha patamanpas taripamuwan
saqrapa musquyninpi kumuykachasqaymanta,
kuyasqa sunquña chawpi t’iqsimuyuman chimpaykamunaypaq.
Killaman wichaq ñanpi taripawaspa,
hampuykuy niq simichallaykim kamallawan,
umaymanta llakita qarquspa infirnupa qipanpiña umay chuyananaypaq;
chayllam kasqa pantaykunapa pantayninpi, chayllam.
Sumaq Kanchay, Sumaqllaña Llipipipiq Illapa:
mana pantaypi kuyawasqaykitam suyapayallayman
ñawpaqmanta wiñaykama qunqurisqa.
Chayllam kamallawan chinkana pacha wañuyninpi ñawichayki suyapayanaypaq,
chayllam, chayllañam.
May pachachus kuyasqayki kayman chay pachaqa;
Sumaq Kanchariq Illa, sumaq kawsay,
akllawasqaykiypi ichapas uywamasiypaq wanayninña kanmanpas.
Chayllam.
Manataq chayllapaschu.
Sumaq Kanchaq Munaychallaña Tankar Illa,
llantullaykipas taripawanman wiqillaña ñanniypi chay pachaqa;
sumaqllaña yachaq ñawichakunatam kusichiwaq,
wakcha purikuqta marqaykunanpaq.
Sumaq Munaycha Kanchaq Illariy,
tutayaq killa wasillayta muyuykamunman qunqallawaptiyki hinaptinqa,
lunismanta luniskamach waqallayman chikchiwan kuska mismispay.
Ñawillaykim wayna kayniytapas kallpakachachin;
sunqururullaykim warma kayniytapas kutirichimun.
Chayllapaschu; chayllapaschá.
Ichapas yupillaykiyta qatirikuyman ñawpa watapa qayllanpi chay pachaqa,
ichapas llantullay allachu hina tarpuykunata sisachinman,
saratapas parwachinman hinaptinqa;
yaqaña mana imallapas kusisqa purikuyman, yaqaña mana imalla takikuymanpas.
Qamllatam supapayayki, qamllatam sumaq kanchaq Illa.
Sumaq kanchay:
ñuqam kuyaqniyki kani manaña punchaw asirikusqaykipipas.
Manam imapaschu;
sumaq kanchay qawasusqaykipipas Huatyakuripa aylluntam kusirichichkan kaypipas maypipas.
Ñawichaykipa asikuyllanmi kamallawan,
waqta qawanpi unqusqay chika-chikallanpas samaykunallanpaq;
ichaqa chayllam aypawan,
llaqtapa raymi tusuyninpi sunqururullay timpuykachasqa tusuykachananpaq.
Allichakusaqmi imaymana ñawpa Amarupa wasinpipas, sacristiyapa kamachikuyninpipas,
ichachus ari nisqallanpipas; chakichu nuyusqachu musquynikiman wichiykamunallaypaq;
ichapas rikuranki musyayllapipas wiqiywan Yana Imilla parqusqayta.
Watiqmanta musuqmanta tutan-tutan qallarinay kaptinpas,
sapa Illariypi qallarinay kaptinpas,
ichachu chisimpaywan kuska wañunayaspaypas
yuyarisaqmi pirwallapi paskicha paskin tususqaykita.
Chulla kutillapas
punchawpa wañuyninta muyupayaspaypas qawaykunaypaqmi intitapas watasaq.
Puyutaña paskanay kaptinpas,
wayrakataña qakatyastin tanqaspaypas
ñawpanikimanmi qampuykamusaq Sumaq Kanchaq Illa.
¡Qamllam taripachiwanki intipa wañunan kinraytapas!
¡Qamllapaqmi kusisqa wita-saqra kawsani, Sumaq Illa Warmi!
Saki Mamaku / Poema 26
kutinchu takshakunki mamaku
ama takshaychu tamyakunmari
yakuka yapapashmari
kikin llakikunapak ashtaka mapa churakunakunapash
inti punchakunapash tiyanmari
ama ashtawan churakunakunata hakukuychu
ama takshana rumita hakukuychu
ama kanpa makikunata chukrichiychu
mana kanpa llakikunaka
sakiy churakunakunallamari
mana ñuka llakichu
sakiy mamaku mañanimi
kanpa wikikunaka pusku yakuman tikranmari
chay ashnapash ñukata kichkikunmari
sakiy ama kapikuychu mana kanpa llakikunaka
chay tukurikuk rumita sakiy
pay mana kanpa llakita apankachu
ama kutinpash paywan rimakuychu ninika
sakiy mamaku
tamya manarak paskarishkachu
Elogio de una lengua nativa en la lengua dominante (Garcilaso Inca revisited)
No con los ojos, con los labios en el pezón henchido
te fui prefijando, lengua madre
en la leche, en la boca, en el oído
No en los libros, en el seno materno te hallé
No en la rígida letra, en los sonidos, lengua oral
toda oídos
Ahora riges mi voz, mi oído
río Ene
mi honda caja de resonancia
acata
la leve penumbra cuando comparece
(lactancia materna)
tañido cósmico con el que llega la luz del alba
¡wak!
la exhalación de los bosques neblinosos
todo vibra en el universo
Un ciervo marca su territorio en las nacientes de un río
su pisada en el barro
salto de agua
se cumple en la boca de un niño andino
la intensidad del sol de mediodía, su ardor que refulge ¡k’an!
Indios, mestizos, criollos
es como tener
una oreja más
No en los diccionarios, en el firmamento sereno
resplandece ¡ch’ak!
el lucero del amanecer
la tranquilidad discurre thak
(estado del Buda)
Lengua de músicas aglutinantes
jilguero consorte / canario flauta
consonante vibrante bilabial continuativa
fricativa alveolar aspirada
oclusiva palatal sonora
concha acústica
fuelle
de las sibilantes ensordecidas
alineamiento de sonidos en mi garganta
yo escribo lo que mamé en la leche
y vi y oí
a mis mayores
Lengua madre / lengua útero
sufijos que se enciman
vástagos y rebrotes
en lo alto del paladar
hijuelos clan
(3er Ayllu, Hanan Cusco)
una palabra traba Tiempo y Espacio
otra, sujeta el sol
enseñar, aprender tienen la misma raíz
yacha
nacer, amanecer es lo mismo