Antiq Pachamaman

¡Paramuchun! ¡Kawsay Kutimuchun!

Janaqpacha anqas qucha
Ñawisniyku qampi kanku
Yana phuyu junt’amuchun
Pachamamap waqayninta
Parapi kutichimuchun.
¡Chulluchiw! ¡Chulluchiw! p’isqukuna qhaparinku
¡Phraraq! !Phraraq! kawsayta munaspa
likrasninta thalarinku
¡Arqh! ¡Arqh! Jukumari, uthurunku, japiwara
Arqhispallaña kanku,
Sach’akuna uchpallaña
Jallp’apis ruphay tukusqaña.

Mama para sumaq para
Yakuykita kachaykamuy.
Para yaku kawsaypuni
Ch’uwa yaku sumaqpuni
Pachamama munayninwan
Uchphamanta jatarispa
Q’umir samayninta apamuchun
¡Kay p’achaman kaywsay kutimuchun!

Amaruq Churin

Tiqsi muyuq khatatayninwanmi
rit’i urqukuna upallarqa,
qapariyninta t’uqyarichispan
qayrayasqa Qorilazo chayamurqa,
wiñay kawsaq Anqoaylluhinan
antawaraq sunqunta kicharirqa
hanaq pacha ankahinataq
waylla ichutapas qaparichirqa.

Amaruq churin chayaramuqtinmi
lliw llaqta runaqa sayarirqa,
“lechucero” puka punchunta churakuspan
Walaychoqa plazaman yaykurqa,
Yawarnintapas ukyayta munanmanhinan
qayra Mishituta pukllapayarqa
wañuywanpas tupayta munanmanhinataq
wakaq waqranpipuni rikhurirqa.

Aya takikunata yuyarispanmi
María Angola chinliliykamurqa
lliw llaqta runataqmi huk rimayllapi
Apu Qaqansamanta mañakurqaku
¡Ama wañuychu Qorilazo wawqellay…!
¡Kawsachun Pancho Gómez Negrón …!;
hinallapin illapa tuqyarirparin
Walaychon qariy qariraq, makinta huqarispa
chumbivilcano runakunata napayukun.

¿Maypin purimurqanki Walaycho
wayanay raphranta mastarinankama?
¿Inti taytawanchu tupamurqanki
Killaq wiqintachu pichamurankipas?
ripusqaykimantapachan wawqellay
phiñakuyta wiñarichispa
pacha achikyay rikhurimunankama
llaqtaykuwan kuchka, kaypi tarikuyku.

Illimani, Canto a Illimani, Puma (Quechua), Puma (Castellano), P’uncayniykipi…

Illimani (00:35)

Canto a Illimani (04:49)

Puma (Quechua) (8:55)

Puma (Castellano) (09:51)

P’uncayniykipi (10:45)

En tu día (11:36)

Hatun Qusqu (12:28)

Cuzco grandioso (13:44)

Qusqu runa (15:00)

Hombre del Cuzco (15:45)

Harawikuq napaykuyki (16:38)

Poeta, yo te saludo (17:36)

Tupaq Amaru (Quechua) (18:35)

Tupaq Amaru (Castellano) (20:54)

Macupikcu (23:51)

Machupijchu (29:58)

Michiq

Qamqa iskay pachak kaqchalla uywakunatam qawanki.
Ñuqaqa sapanka imayna asikusqantapas riqsinim.
Aw, asikunkum.
Kunkankuta wayrawan tupaykachispam tusunku.

Sallqa purun urqukunapim
chunniq qaqchu ñankunapim
sapa punchaw kuskalla puriniku
sichus paykuna sichus ñuqa umallini.

Tayta Sebastian Bach llaki takichankunahinam
chiqirikunku…
Hukpi utqayllaña hukpiñataq hawkalla
chisinkuykunankama.

Chay punchaw chayamuptin,
Pachamamata añanchaykuspay
uywachallayta añanchaykuspay
kunkanta kuchuykusaq.
Manam yawarnintapas usuchisaqchu…

Ñuqallanchikmi kay kamachinakuyta riqsinchik.
Ñuqachallanchikmi pi kasqanchikta yachakunchik
chaywan waqakuykuspapas kusirikunchik.

Chunninq purunkunapim
ñuqa michiq kani.

Qichqa

Upallallam uraykurqani, qarkasqa pata-patapi urmaykurqani, wichiykurqani.
Ñawiyta kicharitpiy, Aliphta qawarqani. (Jorge Luis Borges)

Kanmi huk pata
chaymantam kawsay qawachikun.
Manam chayqa kuchupichu, altupim.
Chaypim tupan llapa ima riqsisqanchik
ima musyasqanchikpas.
Sutinmi qichqa.

Chaypim yachaqkuna
yuyay maskaqkunapas
sayanku.
Chaypim chiqaq tarikun.

Chaymantam quchapas qucha
chaymantam urqupas urqu
chaypipunim pachapas pacha.

Iskay Qucha

Huk wachwa urqumanta pawan
yanantin.
Sunquypiñataq, lasta.

Iskay wachwam
qucha ukunpi.
Musquyniypiñataq:
“atiparuwankum”
qillqaykunki.

Wachwakuna uñankunata
rapran ukunpi apanku,
pakaspalla.
Qillqanayawanmanñachus?

Hukmanyasqa wayrata musyaspa
yuraq-yanalla
pawaykachankunku.

Kay law qucha patanpiñataq
harawiykunallaña,
yupinkunahinas
allimanta
chin kan qa.

Killaq Ususin

Kunanmi sutinta yuyarinku
takintapas sukarinku,
ñawpaqtan thuqllisqa purunkunapi
musquyninta tarpurqa
pukyuq ñawinkunapi
misk’i q’apayninta saqispa.

Kunanmi qillqasqanta ñawinchanku
wankaynintapas uyarinku,
ch’isillan qunqasqa wachukunapi
yawarninta ch’aqchuykurqa,
allpaq sunqun ukhupi
willakuyninta qillqarispa.

Kunanmi uyanta llaqllarinku
chayamunantapas willarikamunku,
ñawpaqmi rit’i orqoq sunqunpi
wiskachata hatarichimurqa
hanaq pachakunapi
qapariyninta mast’arispa.

Samayninwanmi ichhupas kusirikurqa
wiqinwantaq rosas wayta wiñarirqa,
panpata hallp’irispanmi
k’irisqa makinwan
hamuq punchawpi waytarinanpaq
musquynintapas panparqa.

Hayllinwanmi rumita q’uñirichirqa
tunruruyninwan tiqsi muyu katkatatarqa,
phinakuyninta khasturispanmi
llaqta masinkunawan
ñawpa wayllukuynin illarinanpaq
samariynintapas watarqa.

Qawayninwanmi thuta kusirikurqa
musquyninwantaq nina rawrarirqa,
ancha wayllukuyninwantaqmi
antawarata kicharisparaq
sara mama chikhllirimunanpaq
sunqunta kallpacharqa.

Mana waqlliq rimariyninmi
chaypi mast’arikurqa
manay chinkaq yupinpas
kaypin tarikurqa
mana wañuq musquynintaqmi
haqaypi paqarimurqa,
qayna punchawmi Urubamba mayu patapi
puriyninta tarirun,
kunanmi pakasqa k’uchukunapi
phiñakuynintapas thapachan
paqarintaqmi p’unchawpa raphinkunapi
kusikuynin wiñarinqa;
kaypin qaqata kurkuchakusparaq
kusi kawsayta chaskiykun,
chaypin qantu waytarinanpaq
Awkiwillkata rimapayarqa
waqpitaqmi yana pichiwmanqa
k’irichasqa q’intimanta willarirqa.

Manataq musqunichu

¡¡Qamllam kamallawanki
kusisqa wita, saqra kawsanaypaq!! ¡Manam imapaschu!
Ñawichaykipa asiriq ruruchallanmi
–maypacha kamayninwan–,
taripallawan chaynaniraq tutayaypi
maqawaqniy wayraka lloqlla upallalla usyananpaq;
chayllam samaykachin umaypi chaynaña puyu tiyasqanmanta,
sunquypi kichka rawrasqanmantapas,
sumaqta maytuykuwaptin, sunquypi kuyayllataña parwananapaq.

Riparasqay sumaq sumaq llipipipiq, kanchaq Illa;
kankaray chuyay qamaychaykim kamallawan
sunquypi, runapa ñawinpi, uku pacha wiksa ukunpi,
kinraypipas t’iqsimuyu kusisqaña rikcharinanpaq.

Kuyay kanchaywan chiri qasquy llampuyachiq,
qawaykuway-qawaykuway apuchaypa qapaq musyakuynin hina.
Qampiq ñawillaykim kanchariwan, oqlloykita maskaspay,
chaypiña nunay almaypaq kuyayllaña haylli-taki taripanaypaqpas.

Llampuchalla makichallaykim
kamaqllata, kuyarikuq maki taqllakuyninpi
wakcha runapaq samaq punchawta muyurichichkan kunan pachapas.
Chayllam; chayllapaschu.

Ñakarispa mana ñakarispam yupiykita qatichkani
utkupanki maytuykita taripanaypaq,
chayllam kamallawanqa musqukusqay –mama quchapa oqllonpipas–
wichay saywapipas qala chaki purillaspay
wichay atuqña uray atuqkunawan tusuykachanaypaq.

Muchaykuwanallaykim kamallawan,
chayllam, bala tuqyarimuptin
waqrapukupa waqakuyninpi pampakunallaypaq;
harawipa llakinta chinkachinaypaqpas.
Ichapas chaylla kamallawachkan kikin millay wañuyta
aya warkunapi wayuchinaypaq;
paya apuchay nanayninta ankallachispa kawsakunanpaqpas.
Hinatas nin qillqa, qintil awiluypa umanpipas.
Imapas imallataqma.

Illapa
Sumaq sumaq llipipipiq Illa,
taksachalla, chullachalla chukchachaykiypas allintam kamallawan
sumaq kusisqa panpa tusuypi pichiwsa tukuspa,
ñawpa wata, llaqtay Aranjuez panpapi huñunakuytapas tinkinaypaq.
Ñawpa yuyayninpis chaynata nin qintil aqwiluypa qillqanpas;
imapas imallataqmá.

Ñawichaykiypa chawpichallanpim kapuwachkan sunqururuypas;
chayllam,
wichay tawa quyllur chakanapi chuyay kusi taripayanaypas,
chayllam,
chaynatam nin umaypi qillqapas.

Llampuchalla makichaykim,
chaychallam kaynaña wiqiwan hiqipaq sunquytapas samaykachinman.
Mañakuyki: ama upyanay yaku-unuchata usyachinkichu,
imaymana uywamasiymi ñakarinman unquq killawan kuska.

Qamllam chaynaña Ñuqñu Kanchariq Illapa kanki,
chayllam chay; –runa mañakusqaytawan–
apu wamani urqukunapa kanchanpi
awqanakuyniyta tukuchinmanña, qinqu, kinray ñanpi maqawasqantapas.

Sumaq allinsu kanchaq:
kuyaynikiwanmi nanayniypas usyarinqa, llakiypas chinkarinqa;
chayllatam suyasaq
chayllatam; ¡chayllataqchu!

Pinqawasqallaykim, Sumaq Kanchaq Apu Chirapa, almallayta,
almaypa ruwasqantawan katatatachinman: ichachus huchay kanman chay pachaqa,
chayllam llakichiwanman aychaypa qalasqaran ichachus pantasqanpi,
aycha kasqan aychalla llakisqanpi
mana allin t’iqsimuyu kay pachapi rantikusqanmanta.
Chayllam, chayllapaschu.

Mana kasqan huchay tumpawasqanmanta kuyayllapaq waqanallaykim
chaynariraq nina-parata taqtiykamunman,
kachiwan, aquwan timpuchisqata waytallayman;
chaynaniraq wayrakatapas
muyurichimunman kuyasqa mama LaMar quchapa uqllunpipas.
Chayllam.
Sumaq Kanchariq Musuq Illapa:
sumaqllaña qawapayana rirpu-ispihuykim,
ñuqallaypa purikachanay ñantapas kancharinman
manaña kunturpa riqsinan s’eqe suyukunapipas.

Pukru ñawpaqchalkaykim,
chaychallam taripallawanpas ñawpaqmanta rawraq kanchaynillay,
mana allin purinanchikpi tanka-tawna hina yachachiwaqniy,
ranra ranrapi raprallayta mastarispay pawanaypaq;
qachatapas, hillitapas raprallaywan kutipayaspay pichanaypaq,
chayllam.

Wiñaypaqña waqaykuspa ripukunallaykim munay kuyayniypi qasachakun
unqusqa wasapi wañuyta apamuspan,
pisipasqa sunqullaypas katataspanmi, mana imanakuspan
punkun punkun llapan wasipi pituchakuykullan.
Sumaq Kanchaq Illa, llipipipiq apu kanchariy:
yuyaynikitam kutitikrasaq puyuta llaqwastinpas,
intichaymanta killachaykamam
kusi kawsayta pirqanaypaq wakchakuna wasichakunanpaq.
Chayllam llillisqa sunqullaytapas kawsarichin.
Chayllapaschu.

Makichallaykim llachikuyta qaywamuwan,
ripuy-wañuyta amachaspa winay mastariq llaqtata sutikipi pirqanaykupaq,
(ichapas chay llaqtapi kunturwan quchapa atuqninwan kuska rapranta kicharinmanku). Chayllapaschu,
ñawichallaykim qucha patamanpas taripamuwan
saqrapa musquyninpi kumuykachasqaymanta,
kuyasqa sunquña chawpi t’iqsimuyuman chimpaykamunaypaq.

Killaman wichaq ñanpi taripawaspa,
hampuykuy niq simichallaykim kamallawan,
umaymanta llakita qarquspa infirnupa qipanpiña umay chuyananaypaq;
chayllam kasqa pantaykunapa pantayninpi, chayllam.

Sumaq Kanchay, Sumaqllaña Llipipipiq Illapa:
mana pantaypi kuyawasqaykitam suyapayallayman
ñawpaqmanta wiñaykama qunqurisqa.
Chayllam kamallawan chinkana pacha wañuyninpi ñawichayki suyapayanaypaq,
chayllam, chayllañam.

May pachachus kuyasqayki kayman chay pachaqa;
Sumaq Kanchariq Illa, sumaq kawsay,
akllawasqaykiypi ichapas uywamasiypaq wanayninña kanmanpas.
Chayllam.
Manataq chayllapaschu.

Sumaq Kanchaq Munaychallaña Tankar Illa,
llantullaykipas taripawanman wiqillaña ñanniypi chay pachaqa;
sumaqllaña yachaq ñawichakunatam kusichiwaq,
wakcha purikuqta marqaykunanpaq.

Sumaq Munaycha Kanchaq Illariy,
tutayaq killa wasillayta muyuykamunman qunqallawaptiyki hinaptinqa,
lunismanta luniskamach waqallayman chikchiwan kuska mismispay.
Ñawillaykim wayna kayniytapas kallpakachachin;
sunqururullaykim warma kayniytapas kutirichimun.
Chayllapaschu; chayllapaschá.

Ichapas yupillaykiyta qatirikuyman ñawpa watapa qayllanpi chay pachaqa,
ichapas llantullay allachu hina tarpuykunata sisachinman,
saratapas parwachinman hinaptinqa;
yaqaña mana imallapas kusisqa purikuyman, yaqaña mana imalla takikuymanpas.
Qamllatam supapayayki, qamllatam sumaq kanchaq Illa.
Sumaq kanchay:
ñuqam kuyaqniyki kani manaña punchaw asirikusqaykipipas.
Manam imapaschu;
sumaq kanchay qawasusqaykipipas Huatyakuripa aylluntam kusirichichkan kaypipas maypipas.

Ñawichaykipa asikuyllanmi kamallawan,
waqta qawanpi unqusqay chika-chikallanpas samaykunallanpaq;
ichaqa chayllam aypawan,
llaqtapa raymi tusuyninpi sunqururullay timpuykachasqa tusuykachananpaq.

Allichakusaqmi imaymana ñawpa Amarupa wasinpipas, sacristiyapa kamachikuyninpipas,
ichachus ari nisqallanpipas; chakichu nuyusqachu musquynikiman wichiykamunallaypaq;
ichapas rikuranki musyayllapipas wiqiywan Yana Imilla parqusqayta.

Watiqmanta musuqmanta tutan-tutan qallarinay kaptinpas,
sapa Illariypi qallarinay kaptinpas,
ichachu chisimpaywan kuska wañunayaspaypas
yuyarisaqmi pirwallapi paskicha paskin tususqaykita.

Chulla kutillapas
punchawpa wañuyninta muyupayaspaypas qawaykunaypaqmi intitapas watasaq.
Puyutaña paskanay kaptinpas,
wayrakataña qakatyastin tanqaspaypas
ñawpanikimanmi qampuykamusaq Sumaq Kanchaq Illa.
¡Qamllam taripachiwanki intipa wañunan kinraytapas!
¡Qamllapaqmi kusisqa wita-saqra kawsani, Sumaq Illa Warmi!