Harawikuna

Michiq

Qamqa iskay pachak kaqchalla uywakunatam qawanki.
Ñuqaqa sapanka imayna asikusqantapas riqsinim.
Aw, asikunkum.
Kunkankuta wayrawan tupaykachispam tusunku.

Sallqa purun urqukunapim
chunniq qaqchu ñankunapim
sapa punchaw kuskalla puriniku
sichus paykuna sichus ñuqa umallini.

Tayta Sebastian Bach llaki takichankunahinam
chiqirikunku…
Hukpi utqayllaña hukpiñataq hawkalla
chisinkuykunankama.

Chay punchaw chayamuptin,
Pachamamata añanchaykuspay
uywachallayta añanchaykuspay
kunkanta kuchuykusaq.
Manam yawarnintapas usuchisaqchu…

Ñuqallanchikmi kay kamachinakuyta riqsinchik.
Ñuqachallanchikmi pi kasqanchikta yachakunchik
chaywan waqakuykuspapas kusirikunchik.

Chunninq purunkunapim
ñuqa michiq kani.

Mitmaq

Purini purinki purinchik…
runa tiyasqan pachamanqa
puriqllam hamurqanchik.

Llullu wiqinchikmantaraqmi
kunununuq ninapa qapariyninpi
musquyninchikpa iklliriq takinpi
puriyta qallarirqanchik.

Purisun, purisunhinalla.
Samananchik punchawqa…
La mar-qucha patanpi
aqullam suyawachkanchik.

Musquy

Chirikuq wasi punkupi
qamya tantata mikuchkaspaymi
warmallaraq kaspay
churmichawaq musquyta yuyarirqani:
Mayu… yuraq pusuquykihina
muyurispa muyurispa
qanwan kuskalla chinkakuyman…
Wayra… yanayasqa alambrehina
sukarispa sukarispa
yupillaypas ripukunman…”

“Beee! Beeee! Beeee!”

Wakchaschay chitaschay:
Wakcha kananchiktaqa
manamá yachakurqanchikchu.
Anchuykamuy asuykamuy
qanwanqa tantapas icha miskinman.

“Beee! Beeee! Beeee!”

Wakchaschay chitaschay:
Tinyachallaypa sunqunpas
kunanqa rumiyarqunñam…
Qipa urqukunapipas
ritisqa ñanllañam waqapakuchkan.

Arguedaspa Misitun

Tayta Arguedas,
hanan pachamantam qawamullawachkankiku
kay illapayuq tutapim toro bilay takikita tusuchkaniku, takichkaniku
sunqullaykupipas takichaykiqa sumaqllatañam tiktikyan
llaqtarunapa simichallanpim Misitupa waqaychallanqa panchirichkan
wawqichaykunapas kusisqallaña Qarwarasu qasapiñam willakuchkasunki
kunanpunim aqachata kukachatawan chaninchaykuchkanku
Misitullayki lluqsiykamunanpaq.

Pampa qoñanimantam Misitullaykiqa anqas ñawiyuqraq sayariramun
aychamikuq yarqay puma qinaraq
Sayaynin pachamanta illaykiqa allichakuchkan uywankunata qatallinanpaq
Taytanchik wamaniman umachallantapas qawaykachan tapurikuq qinaraq
Surriagukunapa patallantañam, waqrapukupa qaparisqanta qawallantañam
Misitullaykiqa puririykamun tusustin qinaraq
Ranra ranra ruminta, ichu ichu qasanta utqayllaña kallpamuchkan
Pukio yakuchapi samayllantapas musquykuspa
Ñawparinraq, suchurinraq munachikuq qina tusustin
Chisinpaykunapas kunan punchawkunapas allin kawsaypim tinkuykullanku.

Wapullaña piñallaña Misitullaykiqa kinraymanraq qawaykullawanku
Tampay tampa chupallampas wakamichiqpa surriagun qinaraq raprapyarin
Ñawchi ñawchi waqrallanpas chirarapaqina chipikyachkanraq
Pitaraq waqraykunqa paqarin hatun kanchapi pukllaykullaptin
Pipa yawarllantaraq upyaykunqa saksaykunallanpaq.

Llaqtaykupi waqrapuku waqaykullaptinmi
Piñakustinraq qari qari Misitullaqa pukllay kanchaman yaykuykun
Samapakunraq, qaparinraq, qawakuqkunatapas manchachistin
Sarupakunraq, kallpaykachanraq pillatapas supaytaqina waqrayparinanpaq
Ichiykachastin, muyuykachastin yawar raymitach musyallan.

Waka takillaykiqa munayllaykutapas chikllirichimun, tayta Arguedas
musqukusqayki pachapim arpachallawan, biwlichallawan takichkaniku
Chaypim Misitullaykipas kay hatun punchawpi wawqiykikunawan kusirikuchkan.

Tayta Arguedas,
Misitullaykiqa enqalmanwan achalasqach sayanan pachaman kutirillanqa
Tusuyniykuwan, kacharpariy takiyniykuwan sinkaruspan
Misitullaqa qatakunataña, qasakunatañam wayrallaña qispillachkan
Tiyanan wasimanchiki musuq musuqraq yaykuykunqa
Qoñani urquchiki qasqullantapas kicharinqa Misitullaykiman
Wawayuq warmi qina kuyaykunanpaq, puñuykachinanpaq
Chaychapim munananchikta sapa punchaw chikllichichkan.

Ch’awiyuyu mama

Mayu patapi
q’illu t’ikaq yuyucha,
inti taytaq k’anchaykusqan,
killa mamaq llanthuykusqan.

Munay munay wiñaqcha
phuyuq hump’inwan ch’aqchuykusqa,
hallp’aq sunqunmanta phuturimuq,
ch’awiyuyucha wata ch’uñu mama.

Manaña imaypas kaqtinqa,
sulla samaychaykiwan,
wawachaykunaq uyachanta
uphaykuspa, much’aykuspa,
watan watan mana tukukuspa
yuraq waqtanchaykita mikhukuyku,
yana inqichaykuman hunt’achikuyku
kusisqa inqipas t’iqi t’iqicha
phullakuyku.

Ch’awiyuyu mamacha,
inti taytaq k’anchaykusqan,
killa mamaq llanthuykusqan,
q’illu sumbriru t’ikacha,
q’umir pullera ch’awicha.

Yanayña urpiyña wikch’uwaqtinpas,
uyachaykita qhawa-qhawayukuspa,
inqipas t’iqi t’iqichataraq,
kushkalla kawsakushansunchis.

K’uychi

¡Qhun! ¡Qhun! Ñispa para chayaykamun,
qhallallaqlla chakra uqharikamun,
sach’akuna munaywan khiwirikuspa parapaq tusuykachanku
urqukunataq lliphirisaq qullqi chukchanta
patamanta pacha kachaykamun
Pachamama junt’a kawsayta qallarin.

Ñuqapis yakuwan pukllayta munani,
¡Ch’allpaq! ¡Ch’allpaq! kayta, jaqayta phinkiykachani.
¡Yaw! Imataq jayqayri? Janapachapi lliphirichkanri?
Imaymana llimp’iyuq ñawisniyta kusirichichkanri?

“ ¡Qhawariy! ¡Qhawariy! Inti llimp’ikunawan puklllarichkan,
chayta rikunapaq kay pachata llimp’ikunawan t’ikanchana”,
chaqrakunata qhawarispa ñiwaq awichayqa:
“Q’umirwan, pukawan, q’illuwan, mulluwan,
anqaswan, kulliwan, willapiwan …
Pachamama kusirikuspa parap qarpayninwan,
intip ruphayninwan, runap munayninwan
K’uychita ruwanqa.”
ñiwaq awichayqa …

Iphu para, Sumac para

Iphu para chayamuchkan
Urqunta wasaykamuchkan
Wayrawan khuska phukurispa
Ch’illchi! Ch’illchi! ñispa
Pachamamata rikch’arichichkan.

Uyayta uqharini, sunquy junt’a jap’ini
Ch’uwa yakun llamkhariwan
Asiymanta wañuchiwan.

¡Parachun khuritupaq!
¡Parachun khuritupaq!
Chiwanku p’isqu qhaparin
Paypis parata mañarin.

¡Kaylan! ¡Kaylan!
K’ayla Maria qucha kantupi takirichkan
Parawan khuska jamp’atuta suyarichkan.

Iphu para sumaq para
Pachamama t’impinpi jap’isunki
Mayukunapi purichisunki
Mama quchapi tantasunki.

¡Paramuy! ¡Paramuy!
Paraqay mama mañakusunki
Ch’umpi paywarunta jaywasunki
yuraq kirun chiqchimusunki.

¡T’akaq! ¡t’akaq! ¡T’akaq!
Sarata llamkharispa
Chakraman chimpaykunki.
Iphu para tukuypaqpis sumaq para.

T’ikha Takiy / Canto a las flores

Malwa saphi malwa saphi
munasqay luma wasapi

Raíz de malva, raíz de malva
mi amado vaga por cerros vacíos

Juch´uy nuqa kaxti
intipis phawarin
kunan wiñapuxtin
intipis pakaykun

Cuando era niña
el sol subía
ahora que me acerco al fin
el sol baja

Phuyu phuyumuchhan wayrawan jamuchhan
runa jamuchhan kuyay kuyay jamuchhan

Las nubes se asoman, el viento sopla
las personas vienen, de pena vienen

Parawan suxrawan jamuchhan
qanrayku jina jamuchhan

Con lluvia viene, con viento viene
por ti así vienen

Silisti mayu pukara pampa
noqa purimuni qanta mask´aspa

Por el río azul, por la pampa de Pukara
En busca de ti caminaré

Kay chikaymanta chikaylla purinki
kay karumanta ama munankichu

Por estas cercanías has de llegar
por esas lejanías no has de querer ir

Ima munaspa qhipay purinki
nuqata qanta maskaspa

¿Qué queriendo llegaste por mi detrás?
… y yo en busca de ti

Uraymayuntachus risax
wichay mayuntachus risax
mayllapichus taripallasqayki

Iré por el río de abajo
Iré por el río de arriba
¿Dónde te encontraré?

Ururu pampa richhaspa
Bolivia mask´aspa
Dalias t´ikasta pallaspa
Waqaspa purini

Caminando por las pampas de Oruro
buscando Bolivia,
Recogiendo flores de dalia
Llorando siempre he caminado

Llijllitayta chinkachikurqani
Ururumanta kunan ripuchhani

Me estoy yendo de Oruro
Perdido mi aguayo
No hay razón para quedarme

Kuntursituy altu phawa
Yurax chalinita wataykusqa
illimani limantachus phawachhanki
Mayllapitax purichhanki

El cóndor que vuela por las alturas
Con su chalina blanca amarrada
Pasando por el cerro Illimani
¿a dónde siempre estará yendo?

Qanllachu nuqapax
Nuqachu qanllapax
Kayjina waqanaypax

Tú serás para mí
Yo seré para ti
Para estar siempre juntos
…llorando

Suwasqayki pusasqayki
Sunqa ukunta pusasqayki

Te voy a robar
te voy a llevar
Para dentro de mi corazón
Te voy a llevar