Indigenous identity

Amaruq Churin

Tiqsi muyuq khatatayninwanmi
rit’i urqukuna upallarqa,
qapariyninta t’uqyarichispan
qayrayasqa Qorilazo chayamurqa,
wiñay kawsaq Anqoaylluhinan
antawaraq sunqunta kicharirqa
hanaq pacha ankahinataq
waylla ichutapas qaparichirqa.

Amaruq churin chayaramuqtinmi
lliw llaqta runaqa sayarirqa,
“lechucero” puka punchunta churakuspan
Walaychoqa plazaman yaykurqa,
Yawarnintapas ukyayta munanmanhinan
qayra Mishituta pukllapayarqa
wañuywanpas tupayta munanmanhinataq
wakaq waqranpipuni rikhurirqa.

Aya takikunata yuyarispanmi
María Angola chinliliykamurqa
lliw llaqta runataqmi huk rimayllapi
Apu Qaqansamanta mañakurqaku
¡Ama wañuychu Qorilazo wawqellay…!
¡Kawsachun Pancho Gómez Negrón …!;
hinallapin illapa tuqyarirparin
Walaychon qariy qariraq, makinta huqarispa
chumbivilcano runakunata napayukun.

¿Maypin purimurqanki Walaycho
wayanay raphranta mastarinankama?
¿Inti taytawanchu tupamurqanki
Killaq wiqintachu pichamurankipas?
ripusqaykimantapachan wawqellay
phiñakuyta wiñarichispa
pacha achikyay rikhurimunankama
llaqtaykuwan kuchka, kaypi tarikuyku.

K’intu Tapuy

Ma
ma
llay,
Kukallay,
Qhun     qurisqa     Ch’ill
misqapu    wan; Iskay    Makiy
wan Qan     manta Hap’i     payukus
paymi; Ta   wantinsuyuq    Apunkuna
man Phuku  rispa, Ch’uya  Sunquywan
Waqharishay  ki, Tapurishayki.  Kikillanta
Willarikuway, Mamallay, Willka Lap’i. May
qin T’ikatataq Kunanri Aqllarisaq? Nuqaqa
Munani, Chiripipas Wayrapipas, Llantuypa
Puka Lastrunta Qatispa Purillaqtam. Apu
Wamankunaq Rimayñinmi Kanki. Machuyku
naq Akunan, Kawsay Lap’i, Hanpi Lap’i.
Sut’intapuni Willariway, Kukallay,
Mamallay. Rimayñiykimantan Llapa
Kawsayñiy Hap’ipakun. Q’apay
ñiykiwan, Q’umir Uyaykiwan
puni, Ñiway: Pay T’ikatan
Apukuna Qanpaq
Aqllaran Ñispa.
Mamallay,
Kuka
llay!

Ma
ma
llay,
Kukallay,
Qhun   qurisqa   Ch’ill
misqapu  wan; Iskay   Makiy
wan Qan  manta Hap’i  payukus
paymi; TawantinsuyuqApunkuna
man Phukurispa, Ch’uyaSunquywan
Waqharishayki, Tapurishayki.Kikillanta
Willarikuway, Mamallay, Willka Lap’i. May
qin T’ikatataq Kunanri Aqllarisaq? Nuqaqa
Munani, Chiripipas Wayrapipas, Llantuypa
Puka Lastrunta Qatispa Purillaqtam. Apu
Wamankunaq Rimayñinmi Kanki. Machuyku
naq Akunan, Kawsay Lap’i, Hanpi Lap’i.
Sut’intapuni Willariway, Kukallay,
Mamallay. Rimayñiykimantan Llapa
Kawsayñiy Hap’ipakun. Q’apay
ñiykiwan, Q’umir Uyaykiwan
puni, Ñiway: Pay T’ikatan
Apukuna Qanpaq
Aqllaran Ñispa.
Mamallay,
Kuka
llay!

Pachakutipaq e-mail 2

Pablo Andrés Landeo wawqiypaq,
Aqupampa nuwilanrayku

 

Ruwashaykiku

Ancha suyasqa PA CHA KU TIQ, nuqayku, hawayñiykikuna, usqay kutimunaykita sunquykuwan watuspa, tiqsi muyuq llapa suyunkunaman t’akarikuyku. Ichaqa, chay karu llaqtakunapiña kaspapas, kunputadurapiña qillqaspapas, rimasqaykitan, huk rimaykunawan kuskata parlashayku, mana p’inqakuspalla rimakushayku. Hatun Plasakunapi, hanaq pacha hasp’iq wasikunapi, runa hunt’a hatun k’iqllukunapipas, misk’itapuni rimakushayku, wawaykuwan yanaykuwan. Uniwirsidadkunapipas, simiykita yachayñiykitawan mast’arishayku, yachachishayku. Huk hanaq pachakunapi mana riksisqa ima kawsaqkunatapas, Voyaguer muyuchapi, qhiswa siminchispi ñan napayukuykuña. Takinchiskunapas yutubirpiñam aswantaraq tiqsi muyuta tusuchishan. Ñan hatun willakuy nuwilatapas qillqaruykuña simillanchispi. Apullay, chayta willarikuyki sunquyki

Shaynatan nuqayku, hawayñiykikuna, llapallaykupuni, kutimunaykita qallarishayku. Kay qullqillawan kawsaytapas, runaq ch’uya munaywanmi wiñaypaq siq’upusaqku. Pachamamawan allinlla kawsaywanmi, kapitalismuq kawsay wañuchisqanta kaqmanta kawsarichisaqku, munayllawan ñuqanchispa runakunaq wayllukuyllawan. Arí shaynapunim kanqa. Saminchawallaykuya, kuraq apullay. Kawsaq sansa samayñiykiwan allinta kallpachawayku, ruwakunaykita tukunaykupaq. Hatun Pachakuti, ñuqaykun ruwashaykikuqa manam hukkunachu. Qillqaywan runata qispichishayku, manaña pipas tayta mamanchista kallikunapi saruchananpaq; manaña pipas wawqipananchispa allpanta, ununta, sach’anta, qurinta, qullqinta, antantawan qichunanpaq; manaña pipas p’inqay ñawiwan qhawawasunanpaq, nuqaykun ruwashaykiku, PACHAKUTIY, kunanqa qispiymanmi kutirishanki. Kunanqa llallishanchismi wiñaypaq wiñayllapaq, ancha suyasqa PA CHA KU TIQ.

Si pues sipas

Patibamba urayninpi
Huambarqa chutarayachkan
Mana Adelaininta
Aqawasipi aypayta atispa
Imarayku si pues sipas
Siminta
Maski tinaja qayllanpi harawiq kananta
Chakichinki
Wayra umalla rumi patanpi
Llunlullaña
Loqlollaña rimaykustin
Mana uma poesia
Mana runa
Unay uno
Iskay yaku
Qakuchi niñacha
Chicharunniykita munachkani
Chay chaykita
Wankarani kachichayoq
Kachi kachicha
Gustupaqa aswan katillanoman tiqraykusun
ima simipipas
Upallalla
Llullu llullucha
Wayqokunapi takipakuq
Takierto nispalla
Awer niway
Aysariway
Wakachuta
Pikichaki
Tunas qayta
Leche timpu
Waytapallana
hanay orqupi ruwachanki

1“Killan Killan kutipakuq sipas” 08/07/17

Sipaspa Munaynin

Munasqay chayamuchkan
k’achata p’achallikusaq
yuraq mankhanchaywan
puka pulliraywan
q’umir mantachaywan,
iskay yana sap’anaywan.

¡Qhawariway má!
Phuchkajina muyuchkani
t’ikajina phanchachkani
qampaq munasqay t’ikanchakuchkani.

¡Paqtataq lluqalla llullarikuwankiman!
¡Paqtataq lluqalla waqarichiwankiman!
Amalla sunquyta phutirichinkichu
Amalla simiyta jayayachinkichu
¡Qhawariy má! Kusisqa kachkani
Munayniyta wiñaypaq jaywasqayki.

Waqankicha

W
a
qa
nki
cha Wa
qankicha
Waqanayta
chu Munallan
ki Waqanallayta
Munaspachu Ripuy
Pasaywan Siq’uwan
ki. Ripuspaqa Ripu
llayña Pasaspaqa
Pasakapuy K’anka Manaraq
Takishaqtin Wayracha Hina Mana
Rikuylla. Wayq’ukunapi Yawar
Ch’unqacha Q’asakunapi Q’umir
Muñacha, Sunqunanayta Thanirachiway
Chiqaq Munaywan Hampirukuway.
Thanirachiw   ankipuni Chayqa
Hanpiruwan      kipuni Chayqa
Qanllap        aqsi Way
llukuy            ñiyqa
Wiñ             Mun
ay           ay
lla             ku
pu              say
ni               ki
s                

52

tamya pakarimuni sumaklla
pankalla
mana pipa makipi wataytukushka kuyaylla chumpikunawanlla
pillurishka
ñuka samaypash tamya yaku urmakshinami wakakun
ñuka aychapash
ñawpa urkukunashina pukumukun ñawpa mamakunapa ushay
katimushka

chinkarishka ayllukunapa puma aya
tarimushka ñuka hatun mamami
chayamushka
tamya yakushina
mishki shimikunata apamushpa kunkarishka takikunata
uyachishpa paymi paypakaman shamushka may ninan
warmi kashka

Killaq Ususin

Kunanmi sutinta yuyarinku
takintapas sukarinku,
ñawpaqtan thuqllisqa purunkunapi
musquyninta tarpurqa
pukyuq ñawinkunapi
misk’i q’apayninta saqispa.

Kunanmi qillqasqanta ñawinchanku
wankaynintapas uyarinku,
ch’isillan qunqasqa wachukunapi
yawarninta ch’aqchuykurqa,
allpaq sunqun ukhupi
willakuyninta qillqarispa.

Kunanmi uyanta llaqllarinku
chayamunantapas willarikamunku,
ñawpaqmi rit’i orqoq sunqunpi
wiskachata hatarichimurqa
hanaq pachakunapi
qapariyninta mast’arispa.

Samayninwanmi ichhupas kusirikurqa
wiqinwantaq rosas wayta wiñarirqa,
panpata hallp’irispanmi
k’irisqa makinwan
hamuq punchawpi waytarinanpaq
musquynintapas panparqa.

Hayllinwanmi rumita q’uñirichirqa
tunruruyninwan tiqsi muyu katkatatarqa,
phinakuyninta khasturispanmi
llaqta masinkunawan
ñawpa wayllukuynin illarinanpaq
samariynintapas watarqa.

Qawayninwanmi thuta kusirikurqa
musquyninwantaq nina rawrarirqa,
ancha wayllukuyninwantaqmi
antawarata kicharisparaq
sara mama chikhllirimunanpaq
sunqunta kallpacharqa.

Mana waqlliq rimariyninmi
chaypi mast’arikurqa
manay chinkaq yupinpas
kaypin tarikurqa
mana wañuq musquynintaqmi
haqaypi paqarimurqa,
qayna punchawmi Urubamba mayu patapi
puriyninta tarirun,
kunanmi pakasqa k’uchukunapi
phiñakuynintapas thapachan
paqarintaqmi p’unchawpa raphinkunapi
kusikuynin wiñarinqa;
kaypin qaqata kurkuchakusparaq
kusi kawsayta chaskiykun,
chaypin qantu waytarinanpaq
Awkiwillkata rimapayarqa
waqpitaqmi yana pichiwmanqa
k’irichasqa q’intimanta willarirqa.

Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy

Runasimipi Qillqaqmasiykunata Qayakuy

(Llamado a mis hermanos que hablan y escriben en runasimi)
Pablo A. Landeo Muñoz
Atuqpa Chupan Riwista

Pachamamanchikpa, Waruchiri ñawpa runakunapa, Tupaq Amaru Taytanchikpa sutinpi; Karmen Taripha kuraq paninchikpa, tayta Arguedas kuraq wawqichanchikpa sutinkupipas:

Wawqi-paniykuna:
Qamkunaman chayaykamuni kunan pachapi runasiminchik imayna kasqanmanta rimaykunaypaq, kay qayakuy imapaq kasqanmanta yachaykunaykichikpaq.
Chakra qunakuy qipa killa tukuyllatam Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna / Antología quechua del Cusco1 munapana qillqasqa maytu riqsichiypim2, tukunaypaq kaynata nillarqani: “Hago público, asimismo, la esperanza de que en un tiempo no excesivamente lejano, el runasimi reconquiste su autonomía y transite, como cualquier otro idioma del orbe, sin la necesidad del castellano que, durante siglos, a modo de prótesis /tawnahina/ le brindó su asistencia”.
Kunanmi kay qillqapi qawaykusunchik imanasqach kaynata nirqani:

Huk

Tawantinsuyuman ispañakuna chayamusqankupachamantam
siminchikqa qillqaman yaykurqa kastillasimiman watasqalla3. Chaymantaqa diksiyunaryukunapas4, iwanhilisasyunpaq liwrukunapas5 lliwmi paqarimurqa runasimipiwan kastillasimipi kuskalla. Taytachapaq harawikunapas chaynallam karqa. Diyuspa siminta runakunaman yaykuchinapaq tiyatrukunapim6 siminchikqa sapallanmanta sumaqta mastarikurqa (kunan pachakunapiqa tiyatrukunata manañam runasimipi qillqanchikñachu). “Época colonial” ninchikmi chay pachakunata,chaypimsiminchikqanisqaypihinakachkarqa Taytanchik TupacAmaru II pachatikray munasqan punchawkunakama. Tupac Amarullanchikpa “revolución” nisqanchik usyaptinmi pubrichallataqa, ayllunkunawan kuskallata, ispañakuna sipirurqaku. Chaymantaqa imayna pachakuyninchiktapas, tiyakuyninchiktapas, runasimipi rimaytapas qillqaytapas sapinmanta qullunanpaqmi ispañakunaqa hatun kamachikuykunata, bandukunata paqarichimurqaku. Ispañamanta 1821niyuq watapi tipikuptinchikñam runasiminchikqa kutimanta rikurimurqa kamachikuq wiraquchakuna “Proclama de 1822”7 nisqa indiyukunapaq “bando” qillqata paqarichimuptinku, ichaqa runasimipiwan kastillasimipitaq. Chaymantapas Chiliwan awkanakuy tukusqan pachakunapim runasimillapi tiyatruqa paqarimurqa.
Modernidad kunan tinpukunapiqa tistimuniyukunapas willakuyninchikkunapas poyesiyakunapas edición bilingüipi paqarimuchkaptinkupas runasimipi kaqtaqa manam ñawinchaykunchikchu.

Iskay

Iquyaq runahinam siminchikqa kastillasimiwan tawnachakusqalla
ichirin. Chaynalla kawsakuynin kanqa hinaptinqa, manam wiñaypaq sayariyta atinqachu, aswanmi pisi pisillamanta qullurunqa. Chayna kaptinqa llakillapaq kumuykachastinmi purisunchik runasimipi qillqasqanchikta kastillasimimanraq tikraykuspanchik paqarichiqkunaqa. “Edición bilingüe”8 liwrukunapi ñawinchaykunchikchu runasimipi qillqasqa rakita? Manam riki! Kastillasimiman tikrasqallatam liyiykunchik. Runasimipi liyiykuyta qallariptinchikqa qillakuyllam atiparuwanchik, qallunchkipas lliwmi watarikurqun hinaptinmi maskaykunchik kastillasimichaman tikrasqata. Runasiminchikqa chayna ñawinchaytapas qillqaytapas yachakaruptinchikmi mana chaninchasqañachu; wañusqa simihinañam. Kunanqa tapunakusunchik: haykapikamataq kaynalla kanqa?

Kimsa

Ñawpaqmantaraq ima haykanchikpas kawsaq chinkachiyqa, qulluchiyqa,
wañuyllanchikmi,yuyayninchikkunamanatakyachiymi.Sichusñuqanchikpunimana imallatapas ruwaptinchikqa Siñores Gobirnuchu ruwanqaku? Manam! Paykunaqa, manam imatapas ruwanqakuchu! Liychankunapas papilpi qillqasqallam. Paykunaqa aswanmi ñawpa yachayninchikkunata, imaymana tiyakuyninchikkunatapas “atrasum” nispanku chinkananta munachkanku. Wawqi-paniy, chayna kanantachu munanki?

Tawa

Ñuqallay runasimipi qillqaspaqa manañam kunanmanta kastillasimiman
tikrasaqñachu: “Icha kayta qawaykuspanku runasimipi qillqaq wawqi- panillaykunaqa ñuqahina ruwallanman” nispa. “Hamutasqayqa, imallamantapas runasimipi qillqasqayqa ichiriykuchunyá tawnachanta wikutiykuspa, tampi- tampillapas, wichiykustin hataristinpas”, nispaypas.

Pichqa

“Kastillasimipiqa ama qillqayñachu”, niykichuqaya. Allinpunin kay
simipi qillqaypas, llapa ima yachapakuypas; kastillasimipi qillqayta munaspaqa qillqaypuni. Allin kanchirisqa punchawpi ñawsahina puriymi “ama qillqaychu kastillasimipi” nispa mañakuyqa.

Suqta

Kastillasimillapi rimaq wawqiy, qamtañataqmi niyki: asuykamullawayku.
Ancha yachayllaykiwan ñawpa runakunamanta yachayniykuwan huk yachayllata qispichisun. Tawantinsuyu ruwaqkuna ima hayka saqiwasqanchiktaqa chaninchankim: mikuyninkuta, wikuña millwankunawan awayninkuta, pukarakuna, wasikuna, ñankuna ruwasqankutapas. Chaninchankim ñawpa tusuykunata. Qawachina wasikunapi quri qullqinkuta tariykuspaqa, kusisqa sunquchallaykiwanmi ñawillayki huntata qawaykunki. Wawqichallay: chaninchaykuyá kunanqa simintapas. Imaynam yachapakunki inlis-simita, fransiyasimita, ima, chaynallayá hukniq llaqtaykipa simintapas yachapakuy.

Qanchis

Runamasillay, ninkipaschá qamqa: “Sichus ‘Edición bilingüe’ liwrukunapi runasimipi qillqasqataqa mana ñawinchanchikchu hinaptinqa, imaynas ñawinchachwan runasimillapi qillqasqa liwrukunata? Pikunas ñawinchawachwanchik?” Ñuqanchikpunimatistinmanaatistinpasqallarichwanchik qillqanchikkuna ñawinchaytaqa. Hikutaykuchkaptillanchikmi qallunchikpas sumaqchallata paskarikunqa, qunqasqa simikunapas yuyayninchikman chayamunqa (Nunanchikpaq/animunchikpaq musuqmanta kawsariymi kanqa). Sasachu kay? Arí, sasam. Tiyakuyninchikpiqa imataq mana ñakarispa allinpaq ruwakuy?
Musuq ñawinchaqkunataqmi allimanta lluqsimunqaku ima qillqasqanchikpas allin ruwasqa kaptinqa. Runasiminchikqa allinpunitaqmi ima yachapakuykunamantapas qillqanapaq. Tiqsimuyuq pachapiqa kanmi runasimi yachapakuqkunapas, aswan hatun yachaywasikunapipas siminchiktaqa yachachichkankum. Wawanchikkunatapas yachachisunyá siminchik rimaytaqa. Kay qipa nisqaypim aswan iñina. Wawqi-paninchikkunawan maypipas tupanakuspaqa siminchikpi rimaykusun, hatuskunapi ayllumasinchikkunawanpas. Wasinchikpipas rimaykunam qichasikichakunapa qayllanpi. Runasimi rimayqa manam riki pinqakuypaqchu. Runasimi rimayqa runakayninchik riqsikuymi. Wiñaypaq llipipipiyninchikmi.

Pusaq

Kuraq wawqinchik Arguedaspas ñawpaq kwintunkuna utaq Yawar fiesta
hatun willakuynin qillqananpaqqa llunpaytam ñakarillarqa qillqasqankunapi simillanchik rimaq wawqinchikkuna rikurinankupaq. Chaymantaqa pay nirqa: “Pero los dos mundos en que están divididos estos países descendientes del Tahuantinsuyo se fusionarán o separarán definitivamente algún día: el quechua y el castellano. Entretanto, la vía crucis heroica y bella del artista bilingüe subsistirá. Con relación a este grave problema de nuestro destino, he fundamentado en un ensayo mi voto por el castellano”9.
Arguedasninchikqa ñanninchiktam kicharqa, ñuqanchikqa ñan kichasqantapunim puriykuchkanchik modernidad, globalización pachapiña. Imakunapas manataqmi kasqallanpichu tiyan. Kuyurichkanmi. Chaymi huk umalla, huk similla, huk sunqulla yuyayninchikta allinpaq kuyurichisun. Kunanmantapacha aswan allinmi kanqa mamanchikpa ñuñunwan hapisqanchik simillapi qillqaypas. Chayna kaptillanmi siminchikqa wiñaypaq llanllarinqa, manachaypaqa paywan kuskallam chinkarisunchik.

Tukunapaq

“Runasimipi qillqaspaykiqa ama kastillasimiman tikrayñachu” niwaqniyqa pitaq? Nispachá tapukuchkanki:
Wawqi-panillay, runamasiykim kani. Aylluyta saqispa huk llaqtakunapi ancha ñakariywan musuqmanta qamhina sapichakuq, chiri wayrakunatapas qamhina millpuq. Pachamamanchikpas apunchikkunapas mana qunqaq, kuka mamanchikpipas iñiqraq. Kiwnanchiktapas sarallanchiktapas papanchiktapas rimapayaykuspa kusisqalla mikuq. Ayllunchikkunapa sumaq takinkunapas takikuqraq, runasiminchiktapas simin hunta rimaqraq.
Qayakuyllaytaqa ichayá sunqullayki chaskiykullanman. Chayna kaptinqa

Yuyarisun:

Kanqam punchaw, ancha raymina punchaw, chaypaqmi yuyayninchikta huñurispa qispichina chayna kananta munaspanchikqa.

Rimaq suyupa uray ayllunkunapi qillqasqa, quya raymi killa qallariypi, 2012niyuq watapi.
1 César Itier (huk wawqinchikkunawan), Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna / Antología quechua del Cusco. Centro Guamán Poma de Ayalawan Muncipalidad del Cusco. Inti raymi killapi. Lima, 2012.
2 Riqsichiy karqa: Feria Internacional del Libro, nisqanchikpi. Lima, 2012.
3 Aymara huknin siminchipas chaynallam qillqaman yaykurqa.
4 Runasimipi kastillasimipi ñawpaq diksiyunario utaq lexicón nisqanchikqa paqarimurqa Ispañapim Lexicón, o Vocabulario de la lengua general del Perú sutiyuq, 1560yuqpi (Fray Domingo de Santo Thomás, 2006). Huk kaqnin diksiyunaryu utaq vocabulario Lima suyupi paqariqñataqmi Vocabulario de la lengua general de todo el Perú llamada Lengua Qquichwa o del Inca,1608niyuqpi (Diego González Holguín, 1989).
5 América del Surpiqa Doctrina Christiana y catecismo para la instrucción de los indios… wanmi qallarin liwrukuna paqariychiyqa, Lima suyupi, Antonio Ricardo liwrukuna ruwaqwan, 1584yuq watapi, kastillasimipi, runasimipi aymarasimipipas qillqasqata. (Ediciones Petroperú, 1984).
6 Tiyatrupiqa El robo de Proserpina y sueño de Endimiónmi ñawpaqta paqarimurqa runsimillapi, 1650 chaychaypi, Juan de Espinosa Medranopa qillqasqan. César Itierñataqmi kutimanta paqarichimun, kastillasimiman tikraykuspa, liwrumanta hamutaykuspa (Juan de Espinosa Medrano, 2010).
7 Qawaykunataq “La proclama de 1822. Nación, criollos e indios en el discurso de la literatura del siglo XIX” (Espino, 2002:51-59).
8 Runasimillapi qillqasqa liwrukunaqa kantaqmi pisichallapas. Kaykunam poyesiyapi: Andrés Alencastre (Kilku Warak’a sutichasqa) waqinchikpa Taki Parwa liwrun kanmi, Yawar Parawan Taki Ruru liwrunpas (Alencastre, 1964). Huk wankawillkamasiy harawikuqpa Musuq Punchaw Harawi (Godoy Yauri Taipe, 2008) liwrunta. Chaymanta paqarimunmi Yaku-Unupa Yuyaynin / La memoria del agua (Ugo Carrillo Cavero, 2009); Puyupa-wayrapa-ninapawan musqukusqanmanta (2010) liwruntapas.
9 Qawaykuna: José María, Arguedas, “La novela y el problema de la expresión literaria en el Perú”. Mar del Sur riwistapi, año II, vol. III, Nº 9. Lima, 1950:66-72.